Open Calls

Author: Nikola Donev

By Nikola Donev

Миграции низ призмата на човекови права

Автор:
Ристе Филипов

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Правен факултет  „Јустинијан Први“ – Скопје
Правна клиника за право за бегалци
2020, Скопје

Вовед

Миграцијата претставува феномен којшто постои во сите општестава.  Тоа подразбира селење на луѓето од едно место во друго, независно дали станува збор за преселба од една држава во друга, или пак мигрирање внатре во државата.  Во меѓународното право, корпусот  на  норми коишто ги нормира миграцијата и бегалскиот статус на мигрантите е опфатен со Женевските конвенции од Обединетите нации и со двата дополнителни Протоколи. Во сите општества, миграцијата како феномен е отсекогаш присутен. Низ историјата, миграциите се случувале или на доброволна основа или пак присилно, и тоа се одвивало внатре во државите, односно во рамките на пошироките територијални единици или надвор од државните граници. Постојат повеќе причини за мигрирање

на населението. Тие можат да бидат културни, социјални, економски, религиски, класни, племенски и други причини, но се разбира дека можат да бидат поттикнати и од лоши услови на живеење или пак други притисоци од различен вид, како национална дискриминација, воени конфликти, сиромаштија и слично. Затоа за поимот миграција се врзани и позитивни и негативни ефекти. Позитивните ефекти од миграцијата се однесуваат на местото во коешто мигрантот го одбрал за живот. Тие опфаќаат: подобра безбедност, подобра медицинска нега, подобар животен стандард, подобро образование, спојување на семејствата, можност за добивање на добро работно место. Негативните ефекти се однесуваат на местото коешто мигрантот го напушта и ги претставува причините заради коишто го напушта местото. Тоа се како што напоменавме, лоши услови за живот, природни катастрофи, воени конфликти, страв од мачење и притисоци, слаба здравствена заштита, недостиг на работни места и друго. Во врска со миграцијата се употребуваат повеќе поими кои имаат различни значења. Особено често се меша нивната терминологија. А во ек на миграциската криза, тоа најмногу се случуваше за време на известувањето на медиумите. Така што, за да се разграничи, „мигранти“ се лица кои се селат од едно место, регион или држава во друго место, поттикнати од разни причини, пред сѐ економски, додека пак „бегалци“ се луѓе кои поради воени настани или потчинетост под друг вид на дискриминација, стравуваат дека може да бидат прогонувани заради својата раса, националност, религија, припадност кон конкретна социјална група или политичко уверување, и заради овие причини тие ја напуштаат својата земја. Додека пак, „баратели на азил“ се мигранти или бегалци кои бараат меѓународна заштита.

Миграции кон Европа

Заради серијата на кризи кои се случија во Мала Азија и Северна Африка, бројот на баратели на азил кои доаѓаат во Европската Унија значително се зголеми во, и токму затоа  азилот и миграција станаа итни теми за дискусија во Европската Унија. Правото на Европската Унија не дозволува регулирано пристигнување на баратели на азил, така што нивниот влез на територијата на Европската Унија е обично нерегуларен. Нерегуларноста се состои во недостаток на потребна документација и/или пак користење на неовластени гранични премини, врз основа на што мигрантите и бегалците се категоризираат како нелегални мигранти и баратели на азил. Унијата, преку своите директиви и регулативи има воспоставено одредени стандарди за обезбедување на соодветна меѓународна заштита во согласност со обврските преземени од сите земји-членки преку Конвенцијата за

статусот на бегалците од 1951 г. Но, сепак миграциската криза обелодени многу недостатоци на системот за азил, и отвори потреба за реформи и подобрување. Врз основа на тоа, во овој труд ќе бидат разработени правните средства со кои Европската Унија ги регулира прашањата во материја на азил. Во текот на изминатите 20 години, Европската Унија воведе заеднички стандарди за азил кои, особено во последните две години,

достигнаа значаен напредок со воведувањето на „Европската агенда за миграција”, предложена од Комисијата на Јункер во мај 2015 година. Заради серијата на кризи кои се случијa во Мала Азија и Северна Африка, бројот на баратели на азил кои доаѓаат во Европската Унија значително се зголеми во текот на 2015 и 2016 година. И токму заради тоа, азилот и миграција станаа итни теми за дискусија во Европската Унија. Европската Унија се обиде да постави заеднички стандарди преку неколку регулативи и директиви, но, одговорноста за спроведување на политиката за азил и миграција, сепак остана во рацете на земјитечленки и нивното законодавство. Имено, правото на  Европската Унија не дозволува регулирано пристигнување на баратели на азил, така што нивниот влез на територијата на Европската Унија е обично неправилен. Ова е пред сѐ заради недостаток на потребна документација и/или затоа што се користат неовластени гранични премини за влез во Унијата. Врз основа на тоа, нелегалните преминувања на мигранти генерално се состојат од нелегални мигранти и баратели на азил. Овие мешани текови претставуваат голем предизвик за граничните власти. Додека барателите на азил не би требало да бидат одбиени за влез во земјачленка, негалните имигранти може да бидат одбиени за влез, и тоа врз основа на Шенгенскиот договор. Преку ажурирање на своите директиви и регулативи, особено со настапувањето на миграциската криза, Европската Унија ги зајакнува своите стандарди и обврски за обезбедување на меѓународна заштита, во согласност со обврските преземени од своите земји-членки во рамките на „Конвенцијата за статусот на бегалците” од 1951 година. Така, на 13 мај 2015 година, Европската комисија ја усвојува Европската агенда за миграција, која меѓу другото, претставува и една од десетте

политички приоритети на Претседателот на Европската комисија ЖанКлод Јункер.

Агендата нуди поамбициозен и сеопфатен план за подобро управување со миграцијата, како на краток така и на долг рок. Таа се состои од четири столбови и тоа:

1. Заедничка политика за азил;

2.Борба против трговија со луѓе и спречување на нелегална миграција;

3.Управување со надворешните граници и

4. Регулирање на миграцијата.

Европската агенда за миграција, всушност дава еден нов пристап кон водење на заедничка политика за азил и миграција.

[1]

Европската конвенција за човекови права

 

            Европската конвенција за човекови права не гарантира право на азил. Тоа подразбира дека Европскиот суд за човекови права нема надлежност да одлучува дали на едно лице правилно или погрешно му било одбиено барањето да биде признаено како бегалец .  Сепак, иако правото на азил не е содржано во Конвенцијата, нејзиниот судски механизам ефикасно го штити од повреда најважниот елемент на ова право, а тоа е непротерувањето или невраќањето на лицето во земја во која можат да му бидат повредени фундаменталните права.  Па така, можеме да заклучиме дека и покрај тоа што ниту едно од правата од Европската конвенција за човекови права не е посебно наменето за заштита на баратели на азил и бегалци, тие лица можат да добијат заштита според повеќе одредби на Конвенцијата.

Поконкретно, членот 2  и членот 3 од Конвенцијата спречуваат отстранување на лицето кое би довело до соочување со вистински ризик од смрт, односно тортура или друго нечовечко или понижувачко постапување или казнување, додека протоколите бр. 6 и бр. 13 штитат од протерување или предавање на лицето во земја во која може да му биде изречена смртна казна. Членот 8 од Конвенцијата спречува разделување на семејствата согласно правото на почитување на приватниот и семејниот живот, додека членот 6 може да спречи отстранување на странец во земја каде што тој или таа се соочува со флагрантно ускратување на праведно судење. Членот 5 од Конвенцијата го уредува лишувањето од слобода , вклучувајќи лишување од слобода на мигранти и баратели на азил. Членот 1 од протоколот бр. 4 ги уредува ограничувањата на слободата на движење кои не претставуваат лишување од слобода; додека членот 4 од истиот протокол забранува колективно протерување на странци

 

Исто така според Правилата за работа на Судот,  Европскиот суд за човекови права  е овластен да нареди привремени мерки со цел да спречи протерувања или враќања кои можат да предизвикаат непоправлива штета пред тој да ги испита допуштеноста и основаноста  на жалбата.  Непридржувањето кон ваквото укажување на правилото го попречува остварувањето на правото на индивидуална апликација и со тоа го повредува членот 34 од Конвенцијата.  Членот 13 од Конвенцијата, пак, гарантира ефективен правен лек за оспорување на одлука за протерување или екстрадиција, што значи дека лицата не можат да бидат протерани или екстрадирани пред да добијат шанса за ефективно испитување на таквата одлука.

Прекршување на правата од европската конвенција за човекови права

Во обидот да се справи со невидениот бран на бегалци кои транзитираа низ државата, но и со бегалците кои останаа „заглавени“ во Република Македонија, со поединечни акти и воспоставени пракси во голема мера се прекршија правата на бегалците кои произлегуваат од меѓународните документи на кои државата е потписничка. Во таа смисла, овој дел ги анализира повредите на правата од Европската конвенција за човекови права и прекршувањето на обврските кои произлегуваат за државата.

Обврска за почитување на правата на човекот

 Член 1 од ЕКЧП предвидува дека Државите кои се потписнички на Конвенцијата им ги признаваат на сите лица под нивна надлежност сите права и слободи утврдени во Конвенцијата. Според член 8 од Уставот на Република Македонија, една од темелните вредности на уставниот поредок се основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати со меѓународното право и утврдени со Уставот. Член 29 од Уставот предвидува дека странците во Република Македонија уживаат слободи и права гарантирани со Уставот, под услови утврдени со закон и меѓународни договори. Републиката им гарантира право на азил на странците и на лицата без државјанство прогонети поради демократско политичко уверување и дејствување. Законот за азил и привремена заштита20 ги уредува условите и постапката за добивање и престанок на право на азил на странец или лице без државјанство кое бара признавање право на азил во Република Македонија. Преку целосното затворање на државните граници и подигањето ограда од бодликава жица, во спротивност на меѓународното и домашното право, Македонија ја одбегнува својата обврска за почитување на правата на бегалците.

Право на живот

Член 2 од ЕКЧП предвидува дека правото на живот на секој човек е заштитено со закон. Според член 10 од Уставот, животот на човекот е неприкосновен. Република Македонија, како потписничка на ЕКЧП, има позитивна обврска да преземе соодветни мерки преку кои ќе ги заштити животите на лицата што транзитираат низ нејзината територија. Во текот на 2014 година, сè до јуни 2015 година, сметајќи ги за „нелегални мигранти“, Република Македонија не им дозволуваше користење јавен превоз и ги принудуваше бегалците да пешачат по целата територија на државата во обид да стигнат до Република Србија. На нивниот пат, тие најчесто ја користеа пругата од Гевгелија до Табановце. На 24 април 2015 година, во близина на Велес, воз усмрти 14 бегалци од кои најмалку шестмина беа малолетни лица. Во периодот од крајот на 2014 до мај 2015 година беа усмртени најмалку 29 бегалци и мигранти, вклучително бебиња, деца и жени. За жал, и покрај тоа што Министерството за внатрешни работи беше запознаено со опасностите и ризиците на кои беа подложени бегалците, државата презеде многу малку соодветни мерки да ги заштити нивните најосновни човекови права, а особено правото на живот.

Забрана за мачење

Член 3 од ЕКЧП предвидува дека никој не смее да биде подложен на мачење, нечовечко или понижувачко постапување или казнување. Според член 11 од Уставот, физичкиот и моралниот интегритет на човекот се неприкосновени. Се забранува секој облик на мачење, нечовечко или понижувачко однесување и казнување.

Член 142 од Кривичниот законик21 предвидува дека оној што во вршењето на службата, како и оној што наведен од службено лице или врз основа на негова согласност, ќе употреби сила, закана или друго недопуштено средство или недопуштен начин со намера да изнуди признание или некоја друга изјава од обвинетиот, сведокот, вештакот или друго лице, или ќе предизвика кај друг тешко телесно или душевно страдање за да го казни за кривично дело што го сторил или за што е осомничен тој или друго лице, или за да го заплаши или да го присили на откажување од некое негово право, или ќе предизвика такво страдање поради каков било облик на дискриминација, ќе се казни со затвор од три до осум години. Ако поради вакво дело настапи тешка телесна повреда или други особено тешки последици за оштетениот, сторителот ќе се казни со затвор најмалку четири години. Според член 143 од истиот закон, оној што во вршењето на службата малтретира друг, го застрашува, го навредува или воопшто кон него постапува на начин со кој се понижуваат човечкото достоинство и човековата личност, ќе се казни со затвор од една до пет години. По прогласувањето кризна состојба од страна на Владата на РМ, од објавените медиумски материјали и непосредното забележување на претставници на Хелсиншкиот комитет кои беа присутни на јужната граница, можеше да се увиди нехуманиот третман кон бегалците од страна на специјалните полициски службеници кои употребија прекумерна и неоправдана сила и мерки на присила, користејќи солзавец и шок-бомби во неуспешен обид да ги спречат бегалците да преминат на територијата на државата. Стотици бегалци и мигранти, жртви на вооружени разбојништва од страна на групи македонски граѓани што ја злоупотребуваат нивната ранливост, беа откриени во придружба на криумчари. Во својство на сведоци, тие беа испраќани по наредба на јавен обвинител во таканаречениот Прифатен центар за странци во скопската општина Гази Баба. Објектот на поранешна градинка од 2001 година е замислен како установа која ќе овозможи привремено сместување пред депортација на лица чиј престој во државата е недозволен. Со капацитет до 120 легла, максималниот период на задржување може да трае 12 месеци. Во текот на летото 2015 година, во Гази Баба беа притворени над 370 бегалци и мигранти. Притворањето без да постои писмен акт за тоа, неможноста да се поднесе барање за азил, пренатрупаноста од околу %300, трошните услови за живот, неможноста за кратки прошетки на отворено, забраната за комуникација со надворешниот свет, нефункционалноста на кујната и тоалетите, несоодветните медицински услуги и притворањето на малолетници заедно со возрасни ја направија Гази Баба неспоредлива ниту со затворите во најмалку развиените држави од Африка. Ваквото постапување и условите во Прифатниот центар се еднакви на нехумано и деградирачко постапување. По неколкуте акции и повици од страна на домашни и странски невладини организации и активисти, реакциите на телата за заштита на човекови права на ООН и промената на статусот од „нелегални мигранти“ во лица што имаат право да изразат намера за азил, Центарот во Гази Баба беше испразнет во текот на летото во 2015 година. Дел од бегалците таму биле држени и подолго од 7 месеци. Некои од притворените, по пристигнувањето во земјите на ЕУ, изјавија дека на Гази Баба ќе се сеќаваат како на најлошото искуство во нивните животи. По затворањето на границите, практиката на притворање продолжи, но со намален интензитет од околу триесетина лица месечно.

Забрана на ропство и принудна работа

Член 4 од ЕКЧП предвидува апсолутна забрана на каква било форма на ропство и присилна работа. Уставот на Република Македонија во член 11, напоредно со гаранциите за неприкосновеноста на физичкиот и моралниот интегритет на човекот, ја забранува присилната работа. Кривичниот законик, во главата кривични дела против човечноста и меѓународното право, со членот -418а ја казнува трговијата со луѓе, односно, меѓу другото, и присилбата заради експлоатација, принудна работа и ропство.

На 5 април 2015 година, британскиот медиум Канал 4 (Channel 4 News) објави видео прилог за озлогласена куќа во село Ваксинце, Кумановско, каде што стотици бегалци се држат во заложништво од страна на криумчарска група.22 Со палки и ножеви, според сведочењето на бегалците што успеале да пристигнат во ЕУ, вооружената група изнудувала пари од бегалците и ги принудувала на присилна работа со цел да ги пушти да го продолжат своето патување кон земјите на ЕУ, притоа држејќи ги во неподносливи, нечовечки услови. По објавувањето на прилогот, на македонските полициски служби им беа потребни 6 дена за да спроведат акција за истражување на наводите. За време на акцијата, според Министерството за внатрешни работи, беа пронајдени 128 мигранти кои се криеле по куќите во селото и биле приведени неколку лица осомничени за криумчарење, меѓу кои и еден полициски службеник.

Право на слобода и безбедност

Член 5 од ЕКЧП предвидува дека секој човек има право на слобода и на безбедност и дека никој не смее да биде лишен од слобода, освен врз основа на закон. Според член 12 од Уставот, слободата на човекот е неприкосновена. Никому не може да му биде ограничена слободата, освен со одлука на судот и во случаи и во постапка утврдена со закон. Сè до јуни 2015 година (но со намален интензитет и до денес) државата задржуваше бегалци сведоци и жртви на криумчарење во единствениот Прифатен центар за странци во Гази Баба. Дел од овие лица беа и под безбедносна проверка на Управата за безбедност и контраразузнавање. Постапката за притворање се одвиваше незаконито. Во согласност со член 108, став 3 од Законот за странци,23 МВР донесува решение за привремено задржување на странецот, а во ставот 5 е утврдено дека странецот има право на жалба најпрвин до Државната комисија за одлучување во управна постапка во втор степен, а потоа и до Управниот и Вишиот управен суд. Во согласност со член 19, став 3 од Законот за општата управна постапка,24 учесниците во постапката кои не се државјани на РМ, а не го разбираат македонскиот јазик и неговото кирилско писмо, имаат право на преведувач. Во член 61, став 5 е предвидено органите пред кои се води управната постапка да одговараат на македонски јазик и на службениот јазик што го употребила странката. Незаконитоста на постапката за притворање се состои во необезбедувањето преведувач од страна на МВР, со што бегалците и мигрантите не беа во можност ниту да го разберат ниту да го обжалат нивното притворање. Прифатниот центар во Гази Баба во првата половина од 2015 година беше пренатрупан и во распаѓање, а беше затворен за здруженијата на граѓани и медиумите. По реакција на телата за заштита на човековите права на ООН, народниот правобранител, невладини организации и активисти, во текот на летото 2015 година, сите задржани бегалци беа ослободени, но јавните обвинители ја продолжија практиката на испраќање сведоци во Центарот, иако во многу помал број.

Право на правична судска постапка

Член 6 од ЕКЧП го гарантира правото на правична судска постапка кое има процедурален и суштински карактер. Процедуралниот карактер на ова право, меѓу другото, се однесува и на гаранцијата за пристап до суд, односно, можноста да се оспори одредено прекршување на основните права на индивидуата пред легитимен суд (6.1.). Член 12 од Уставот ги гарантира основните процедурални права на граѓаните кои се неопходни за правична постапка. Истовремено, во членот 15 од Уставот се предвидува правото на жалба против поединечни правни акти донесени во постапка во прв степен пред суд, управен орган или организација или други институции што вршат овластувања. Од почетокот на бегалската криза до денес, на ниту еден бегалец кој транзитирал или подолго престојувал во Република Македонија не му е овозможено да се обрати до надлежен суд на јазик кој го разбира кога неговите/нејзините права биле прекршени од страна на носители на јавни овластувања.

Право на почитување на приватниот и семејниот живот

Член 8 од ЕКЧП предвидува дека секој има право на приватен и семеен живот, без притоа да има незаконско мешање на државата при остварувањето на ова право. Следствено на тоа, член 25 од Уставот предвидува дека на секој граѓанин му се гарантира почитување и заштита на приватноста на неговиот личен и семеен живот, на достоинството и угледот. Во Прифатниот центар за странци Гази Баба,25 кој има капацитет од околу 120 легла, во најголемиот ек на бегалската криза беа сместени околу 370 бегалци кои беа задржани во временски период од 7 месеци. Пренатрупаноста во објектот изнесуваше повеќе од %300 и го надминуваше прагот на нечовечки третман. Сместувачките услови вклучуваа сместување во една соба на повеќе од 20 бегалци истовремено и тоалети без или со импровизирани врати. Во такви услови, приватниот живот на бегалците кои беа задржани во Гази Баба не беше само загрозен, туку целосно отсуствуваше. Дотолку повеќе, искористувајќи ја ранливоста на бегалците при движењето на макотрпната Балканска рута, како и нивната целосна незаштитеност во кризни ситуации, новинарските екипи континуирано ги фотографираа бегалците и подоцна објавуваа фотографии од бегалците без нивна согласност. Нивната интрузивност беше неселективна, односно, не се разграничуваше дали станува збор за мажи, жени, деца или цели семејства. Со тоа, не само што се постапуваше спротивно на етичките принципи во новинарската професија туку и целосно се прекршуваше правото на бегалците на приватен и семеен живот. Во склоп на правото на приватен и семеен живот, неминовно е да се разгледа прашањето на обединување разделени семејства. Од моментот на затворањето на границите (пред 7 месеци) до неодамна е регистриран само еден случај на семејно обединување на маж, кој е признаен барател на азил во Германија, и неговото семејство, жена и деца, кои беа задржани во Транзитниот камп Табановце, Куманово. Постапката за нивно обединување траеше повеќе од 6 месеци и беше водена од законски застапници на сопругот во Германија. За жал, Република Македонија не презема никакви посериозни мерки за обединување на семејствата чии членови се заглавени во македонските прифатно-транзитни кампови. Напротив, со измените на Законот за азил и привремена заштита, државата го ограничи семејното обединување дури и за оние лица што би добиле статус на азиланти или привремена заштита. Имено, за ваквите лица беше предвидено да можат да се обединат со своите семејства единствено по истек од 3 години откако им бил признаен статус на бегалец или им била обезбедена привремена заштита.

Верски слободи

Слободата на мислење, совест и вера е предвидена и гарантирана во член 9 од ЕКЧП, кој предвидува дека ова право ја вклучува слободата за промена на верата и убедувањето, како и слободата за изразување на својата вера, сам или заедно со други, јавно или приватно, преку богослужба, поука, проповеди, верски обреди и ритуали. Слободата на вероисповед е преточена во член 19 од Уставот и идентично на Конвенцијата, тој ја гарантира слободата на изразување на верата, што подразбира и практикување на верските ритуали и обреди. За време на бегалската криза и целокупниот престој на бегалците во транзитните и прифатните центри во Република Македонија, во ниту еден случај на бегалците не им беше обезбедена соодветна соба за молење и остварување на верските ритуали и обреди, ниту пак им беше обезбеден пристап до верски објект. Напротив, бегалците се принудени да ги извршуваат верските ритуали во своите соби, во присуство на други лица или затскриени во одреден агол.

 
 

Нарушување на правата на мигрантите кои поминуваат низ Македонија и Србија

Македонија е сè уште транзитна земја за мигранти кои доаѓаат главно од Грција, но исто така и дестинација за мигранти кои најчесто се враќаат од Србија. Значителен број  мигранти ги преминуваат границите од една земја во друга: доаѓаат од Грција и ја минуваат границата меѓу Македонија и Србија, ипотоа се вратени во Македонија и Грција.

Србија сè уште се смета за транзитна земја, бидејќи повеќето мигранти имаат намера да го продолжат своето патување кон Западна Европа. Легалниот начин да го направат тоа, т.е. доаѓање на линијата за преминување на унгарската граница на граничните премини на Хоргос и Келебија е многу бавен бидејќи дневно можат да поминат само десет лица. Во август беа примени мигрантите кои чекаа од септември минатата година. Листите за чекање се составуваат според датумот на пристигнување на мигранти во Србија, но постои проблем со повремена девијација од редоследот на листите. Поради тоа, голем број бегалци одлучуваат да контактираат со криумчарите (Белград е главната точка на мигрантската рута поради контактот со нив) и се обидуваат да ја преминат границата со Унгарија, Хрватска или Романија.

Родово насилство

Пред да дојдат во Србија, а особено на патот кон Србија, голем број жени-бегалци и млади девојки доживеале некоја форма на насилство. Жените од мигрантската популација се помалку образовани, бидејќи немаа можност да се образуваат, не им беше дозволено да комуницираат со другите, особено не со мажите, не зборуваат ниту еден странски јазик и зависат од оние со кои патуваат. Често може да се сретнат со мали девојчиња чија точна возраст е тешко да се одреди, кои се веќе во брак, имаат деца или се бремени. Информации за насилството врз жените често се добиваат од мажи, а не од самите жртви. Овие жени се плашат за себе и за своите ќерки. Тие не се добро информирани за услугите кои им се нудат бидејќи овие информации се добиваат само од мажи.

Според некои сведоци, С., жена од Авганистан, била „малку претепана“ од нејзиниот сопруг. Имала модринки и траги од изгасени цигари на нејзиното лице. Се покажа дека нејзиниот сопруг всушност бил нејзиниот вујко, а таа била купена откако тој ја силувал кога имала 15 години. Пристигнала во Србија со двегодишно дете, помлад брат, син на нејзиниот сопруг од првиот брак и нејзиниот сопруг. Луѓето во прифатниот центар забележале дека тој ја злоупотрeбува, но не пријавиле нешто бидејќи не сакале да предизвикуваат проблеми. Еден сведок дури рече дека „тоа не е ништо необично“. Со заеднички напори на надлежните институции и невладините организации, С. беше сместена во безбедна куќа и нејзиниот сопруг беше уапсен.  

Присилно враќање

Мигрантите кои се обидуваат да влезат во Унгарија, Хрватска или Романија од Србија, најчесто се фатени и вратени назад. Практиката на спречување на влез и присилни, неформални враќања станува се почеста во сите земји преку кои минуваат бегалците. Многу мигранти кои влегле во Србија преку Бугарија известија дека биле подложени на насилство од страна на бугарската полиција. Насилството од страна на хрватската и унгарската полиција е пријавено од мигранти кои влегуваат на териториите на соседните земји од Србија, каде што не им е дадена можност да бараат азил, па полицијата ги враќа во Србија. Организацијата Праксис (Praxis) 1 објави дека во јуни и јули регистрирала 1.041 случај на присилни враќања од вкупно 900 имигранти, од кои една третина биле малолетни. Праксис забележа најголем број на враќања од Хрватска во Србија, а имаше и случаи на враќања од Унгарија и Романија во Србија, од Србија во Бугарија и Македонија, итн. Значителен број мигранти соопштија дека доживеале прекумерна употреба на сила од страна на полициските сили при фаќањето и враќањето. Од јуни 2016 година, заедничките сили на Армијата и полицијата на Србија на границата со Бугарија и Македонија го спречуваат влезот на мигранти. Според претставниците на Министерството за одбрана2 , до март оваа година, спречен бил влез на повеќе од 20.000 мигранти, а уапсени биле 132 криумчари. На границата меѓу Македонија и Грција, странските полициски сили (од Австрија, Полска, Унгарија и Чешка) патролираат во областа околу Гевгелија. Тие, заедно со македонската погранична полиција, ги контролираат илегалните рути преку кои мигрантите доаѓаат од Грција.

Говор на омраза кон мигранти

Бројот на случаи на ксенофобија и говор на омраза насочен кон мигрантите е зголемен. Во Македонија беше отворена широка јавна дебата во која десничарските партии истакнаа дека Македонија не треба да прифаќа мигранти на нејзина територија. На социјалните мрежи имаше повици за протерување на мигранти од земјата, именувајќи ги мигрантите како терористи кои ќе ја загрозат земјата и безбедноста на населението. Негативната кампања беше толку агресивна што имаше иницијативи за одржување на референдум кој би рекол НЕ за прифаќање и интеграција на мигрантите. Седумнаесет општини објавија дека ќе одржат референдум истиот ден како и локалните избори, кои потоа беа откажани по наредба на Државната изборна комисија.

Криумчарење и разбојништва

Голем број бегалци што влегоа и сè уште влегуваат нелегално во државата стануваат жртви на криумчари и дела од омраза. Медиумите известуваа на седмична основа за голем број инциденти поврзани со криумчарење, а Хелсиншкиот комитет регистрираше над 30 инцидент на разбојништво. За време на овие инциденти, околу 100 жртви беа државјани на Сирија, Авганистан и Мароко. Разбојничките напади имаат слични карактеристики, односно, на жртвите или им се нуди лажен превоз или се пресретнати, по што сторителите со сериозна закана или измама дека се полицајци, со ладно оружје (но понекогаш и огнено оружје, како и електрошок палки) ги преплашуваат, напаѓаат, повредуваат и ограбуваат. Следејќи ги овие случувања, можеме да констатираме дека Република Македонија значително ја потцени бегалската криза. Повреди на правата се регистрираат и до ден-денес, а во овој труд се анализираат од аспект на домашната законска регулатива и меѓународното право, со посебен осврт на Европската конвенција за човекови права (ЕКЧП).

Полициско насилство врз Мигрантите во Македонија

Македонската полиција вршела вербално и физичко насилство врз мигрантите и барателите на азил, на границата и во притвор, се наведува во извештајот на Human Rights Watch објавен денес. Македонија е клучна земја на транзит долж миграциската рута низ земјите од Западен Балкан кон Европската унија, при што во земјата секојдневно влегуваат илјадници баратели на азил и мигранти, повеќето од кои доаѓаат од Сирија, Авганистан или Сомалија. Извештајот „Како да не сме луѓе: полициска бруталност врз мигрантите и барателите на азил во Македонија“ на 59 страници ги документира физичкото и вербалното насилство од страна на македонските службеници на границата со Грција и злоставувањето од страна на полициските стражари во притворскиот центар Гази Баба, во периодот од јуни 2014 година до јули 2015 година, како и неуспехот на властите да спроведат истраги и да ги изведат одговорните пред лицето на правдата. Исто така, Human Rights Watch документираше произволен притвор на мигрантите и барателите на азил во нехумани и деградирачки услови во Гази Баба. „Очигледно е дека Македонија има проблем со полициското насилство врз барателите на азил и мигрантите“, рече Емина Черимович, истражувач од „Конинг“ програмата за работни стипендии во Human Rights Watch. „Тоа нема да се смени, освен доколку македонските власти не почнат темелно да ги истражуваат наводите за полициско злоставување на мигрантите и барателите на азил, и доколку одговорните не бидат изведени пред лицето на правдата“. Human Rights Watch интервјуираше 64 баратели на азил и мигранти, вклучително и 7 деца, на различни локации во Србија и во Македонија. Седум интервјуа беа направени преку телефон. Повеќето од интервјуираните, вклучително и три деца, искусиле насилство од страна на македонската полиција, особено на границата со Грција и во Гази Баба. Луѓето опишаа дека биле тепани со пендреци, удирани во стомак, клоцани и вербално малтретирани при нивното приведување од страна на полицијата. Во некои случаи, мигрантите и барателите на азил биле принудени да трчаат еден по друг меѓу два реда полицајци кои ги удирале со пендреци по грбот, рамената и главата. Ајша, 16-годишна девојка од Авганистан, рече дека македонската полиција ја удрила неа и дека, во два наврати, таа гледала како полицијата ги тепа нејзиниот татко и нејзиниот 17-годишен брат. Првиот пат, на почетокот на јануари, Ајша рече дека семејството отишло во полициска станица во близина на границата со Грција за да бара азил. Но, полицијата ги однела назад на границата и им наредила да заминат од земјата. Таткото на Ајша се побунил. „Еден полицаец  му се приближи на татко ми и го удри со пендрек по грбот и по раката. Друг полицаец го удри брат ми со пендрек по рамената, а трет полицаец ме удри мене со пендрек по рацете,“ рече таа. Вториот пат, повторно на границата, нејзините татко и брат биле дел од групата луѓе принудени да трчаат еден по друг додека полицијата ги удирала мажите со пендреци. До јуни, мигрантите и барателите на азил биле произволно притворани во Прифатниот центар за странци, притворска установа во Скопје. Тој е познат како Гази Баба, по општината во која се наоѓа. Македонските власти притворале луѓе, без каква било значајна можност за оспорување на притворот, со цел да обезбедат дека тие се достапни за да сведочат во кривични постапки против лица осомничени за криумчарење мигранти, открила Human Rights Watch. Стражарите рутински ги злоставувале притворениците, вклучувајќи физичко и вербално насилство, а условите во центарот биле нехумани и деградирачки, изјави Human Rights Watch. Некои од притворените жени искусиле родово-базирано насилство од страна на стражарите. Во јули, македонските власти го затворија центарот и тој се реновира. Во моментов, Македонија не спроведува рутинско притворање на мигранти и баратели на азил, туку им дозволува да минат низ земјата. Сепак, во светло на настаните што брзо се развиваат и се поврзани со приливот на баратели на азил и мигранти, Human Rights Watch искажува загриженост дека доколку рутинското притворање повторно почне да се применува, насилството би можело да продолжи, освен доколку македонските власти не преземат акција за спречување на истото. Македонските власти ја известија Human Rights Watch дека покренале дисциплински постапки против пет полициски стражари во Гази Баба и суспендирале едно лице. Конкретни истраги или дисциплински постапки не биле поведени против посебната гранична полиција. Според националните закони и меѓународното право, властите во Македонија имаат јасна обврска да ги заштитат мигрантите и барателите на азил од злоставување, да обезбедат дека тие не се притвораат произволно во деградирачки услови, да го истражат и кривично да го гонат злоставувањето од страна на полицијата. Децата и нивните семејства не смеат да бидат притворени само од причини поврзани со контрола на имиграцијата. Ова е од суштинско значење, бидејќи секојдневно во Македонија влегуваат илјадници мигранти и баратели на азил, рече Human Rights Watch. Потребни се поорганизирани чекори за спречување и казнување на полициското насилство врз мигрантите и барателите на азил. Македонија, официјално поранешна југословенска Република Македонија, е земја-кандидатка за членство во Европската унија. За да се квалификува за членство во ЕУ, земјата треба да исполни одредени критериуми за пристапување во ЕУ, кои вклучуваат и усогласување на националните закони и практики за азил и третман на мигрантите со стандардите на ЕУ. „Иако Македонија го прекина рутинското притворање на мигранти и баратели на азил во деградирачки услови, нејзините практики за азил и миграција сè уште не се усогласени со обврските од националните закони, законите на ЕУ и меѓународното право“, рече Черимович. „Европската унија треба да го притисне Скопје за да го реши проблемот со полициското насилство врз мигрантите и барателите на азил, преку обука и одговорност.“

Заклучок

Ѝ покрај тоа што во последните години третманот на бегалците и на барателите на азил во Република Македонија воглавно оди кон подобрување, сѐ уште постои голема разлика помеѓу домашната легислатива и меѓународните стандарди, и може уште да се забележи прекршување на основни човекови права. Освен тоа, сѐ повеќе може да се забележи присутноста и ширењето на говорот на омраза кон мигрантите, поистоветувајќи ги со терористи. За жал, македонската популација не се обидува да ја разбере реториката и причината заради која мигрантите и бегалците ги напуштиле своите домови, и тргнале по еден непознат пат полн со непредвидливи ситуации и закани по живот, со единствена цел да дојдат до ново прибежиште со цел да остварат мирен и нормален живот. Останува да се види, како ќе се одвиваат работите понатаму, дали ќе има промена и подобрување во однос на условите во Прифатниот центар „Гази Баба“ и дали Република Македонија ќе биде во ситуација успешно да ги исполни и да ги достигне меѓународните стандарди за достоинствена заштита на мигрантите и бегалците и за остварување на нивните меѓународно загарантирани основни човекови права. Ситуацијата во областа на азилот и миграцијата останува сложена. Од една страна, Европската Унија и нејзините земји-членки се обврзани според меѓународното право и договорите на Европската Унија да понудат заштита за потенцијалните баратели на азил, а од друга страна, постојат обврски според истите основачки договори, за гарантирање на безбедноста и социјалната кохезија во општествата на земјитечленки. Земјите-членки на Унијата имаат заедничка одговорност да ги дочекаат барателите на азил на достоинствен начин, осигурувајќи дека тие ќе се третираат праведно и дека нивниот случај ќе се разгледува преку унифицирани стандарди, така што без оглед каде се поднесува апликацијата, исходот би бил сличен. Сепак, додека Европската Унија им помага на земјите-членки да се справат со бегалската криза, национални интереси на земјите- членки ги спречуваат понатамошните заеднички одлуки во оваа област.

 

Користена литература

  1. Камбовски, В. (2011). Коментар на Кривичниот законик на Република Македонија: интегрален текст. Скопје. 
  2. Камбовски, В. (2006). Казнено право – општ дел. Скопје. 
  3. https://mhc.org.mk/wp-content/uploads/2019/05/Pomos_na_rutata_izvestaj_avgust.pdf 
  4. Извештајот „Како да не сме луѓе: полициска бруталност врз мигрантите и барателите на азил во Македонија“ 
  5. http://proverkanafakti.mk/begalci-migranti-i-ksenofobija-vo-makedonskite-mediumi/ 
  6. https://www.echr.coe.int/Documents/COURTalks_Asyl_Talk_MKD.PDF 
  7. https://a1on.mk/world/fenomenot-migracija/ 
  8. https://mhc.org.mk/wp-content/uploads/2019/04/helsinski-mk-final.pdf 
  9. Скрипта по предметот Право на ЕУ, правда и внатрешни работи од проф. Д-р Љупчо Сотироски 
  10. http://eprints.ugd.edu.mk/23209/1/Migracija%20i%20covekovi%20prava_finalna%20verzija%202019.pdf  
  11. Проект: Примена на меѓународното право за бегалци во поредокот на Република Македонија Носители на проектот: д-р Елена Михајлова-Стратилати, главен истражувач м-р Наталија Кукоска, истражувач Љубица Костовска, студент истражувач Александар Ташковски, студент истражувач
By Nikola Donev

Бегалски кампови и правата на бегалците

Автор:
Кристијан Петковски

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Правен факултет  „Јустинијан Први“ – Скопје
Правна клиника за право за бегалци
2020, Скопје

Вовед

Целта на овој есеј е да се направи детална анализа на бегалските кампови, како тие се карактеризирани, нивната цел и намена, и условите со кои располагаат. Есејот започнува со опис на концептот на бегалските кампови и правата на бегалците во тој контекст, ставовите на УНХЦР и нивните упатства за стандардите врзани за бегалските кампови. Понатаму есејот содржи подетална анализа на така наречените “hotspot” места за бегалците, а преку примери е приложена и анализата на новиот наспроти традиционалниот пристап за дизајн на бегалските кампови .На крајот се дадени одредени ставови во врска со прашањето дали треба да се конструираат уште бегалски кампови.

 

 

 

Бегалските кампови и правата на бегалците во контекст на камповите

Според податоците на УНХЦР денес низ целиот свет има околу 68,5 милиони присилено раселени лица од кои 25,4 милиони се бегалци, бројка која што продолжува и понатаму да расте и ѓи погодува сите земји низ светот. За да се решат бегалските кризи и да се земат во предвид пристигнатите бегалци, земјите пробуваат разни методи, од кои најзначаен метод е користењето на бегалските кампови. Камповите претставуваат идеален начин за државите да можат да се справат со бегалските кризи затоа што им овозможуваат на државите да го централизираат стресот што го предизвикуваат бегалците и да се справат со него. Исто така тие им овозможуваат на хуманитарните организации и управните тела полесно да ги лоцираат бегалците и да им помогнат. Бегалските кампови може да се дефинираат како форма на населување каде што бегалците и другите присилно раселени лица можат да добијат заштита и хуманитарна помош од страна на државата домаќин и хуманитарните организации. Сепак и покрај наведените придобивки, бегалските кампови се карактеризирани како нехумани поради нивниот третман и нивниот начин на сместување на бегалците.

Според Anna N.Hall( Refugee Camp Design) при создавање на бегалските кампови, треба да се посвети значително внимание на специфични аспекти како што се: засолниште, храна, медицинска помош, одржување на хигиената, безбедност итн. За бегалците најбитен аспект е сите во кампот да ги уживаат и остваруваат своите права.

Во 1951 година Конвенцијата во врска со статусот на бегалците беше ратификувана и ги утврди основните права на бегалците. Според Anna N.Hall, основните права кои што треба да ги уживаат бегалците и кои треба да бидат воспоставени во бегалските кампови се:.право на здружување; .право на мислење; слобода на изразување; право на приватност; право на пристап до информации; заштита од насилство; .право на слободно време, ирга и култура; познавање на своите права; non-refoulement; слобода на движење; право на образование; семеен живот; пристап до правда; право на вработување и забрана за попречување на туѓите права.

Признавањето и почитувањето на човековото достоинство е неопходно за да се остварат правата на сите.

Правото на здружување го опишува правото на бегалците слободно да се состанат, да се организираат, да се приклучат на групи и на организации се додека тие не штетат на некој друг. За време на вонредна ситуација ова право може потешко да биде заштитено.

Правото на мислење означува дека бегалците имаат право да го искажат своето мислење во врска со тоа што им се случува и тоа што се случува околу нив.

Треба да се направи разлика меѓу слобода на изразување и правото на пристап до информации. Правото на пристап до информации се однесува за надворешни информации( одлуки за структурата на кампот, управување, информации што ќе влијаат врз бегалците итн.), додека пак слободата на изразување се однесува на внатрешноста на кампот и е на лично ниво за бегалците.

Правото на приватност може да биде остварено така што во бегалските кампови ќе бидат изградени приватни простории каде што бегалците ќе можат да се чуствуваат поудобно.

Почитувањето на нивната приватност, исто така се гледа преку начинот на кој на бегалците им е дозволено да им се пристапи за време на нивниот престој во кампот во однос на медиумите и работниците за помош.

Правото на пристап до информации означува дека сите информации треба да бидат достапни за бегалците,како за информации за настани што се случуваат внатре во кампот така и за настани што се случуваат надвор од кампот. Во случај на вонредна состојба многу одлуки ќе треба да бидат донесени без предходно да се известат бегалците за настаните што се случуваат, но сепак овие одлуки можат да бидат документирани за подоцна да се соопштат.

Заштитата од насилство може да се види преку полицијата или безбедностите сили кои што се воспоставени при отварање на кампот. Полицијата/безбедносните сили треба правилно да бидат организирани за поефикасна заштита на бегалците од насилство.

Правото на слободно време, игра и култура може да се утврди преку градење на игралишта, спортски терени, паркови итн. Одговорност е на раководителите и раководните тела да им овозможат на бегалците да слават праазници, да учествуваат во културни активности и слично.

Едно од најважните права е правото да си ги знаете своите права. Бегалците треба да бидат запознаени со своите права за време на пристигнување во бегалските кампови. Ова право може да се утврди преку разни упатства, знаци, постери и слично.

Принципот на non-refoulement значи дека земјата домаќин нема право да ги врати бегалците и барателите на азил во нивната матична земја, доколку тоа им го доведе во опасност нивниот живот и здравје.

Слободата на движење како право не е секогаш можно за бегалците. Ова право може повеќе да се оствари во зависност од односите помеѓу населението на земјата домаќин и бегалците.

Правото на семеен живот може да се оствари преку изграденото опкружување. Раководителите и раководните организации можат да им овозможат на семејствата да живеат во иста област, како што живеле во својата матична земја.

Правото на образование е утврдено преку изградба на училишта во камповите.Училиштата се едни од првите структури што треба да се градат во бегалските кампови, што ќе овозможат да се утврди бројот на деца во кампот.

Правото на пристап до правда го означува пристапот што го имаат бегалците до судовите во земјата домаќин. Тие добиваат ист третман како и граѓаните на земјата домаќин.

Правото на вработување помага на бегалците во поглед на менталното здравје и им помага на раководителот и раководителните органи да го одржуваат редот во кампот. Со правото на работа бегалците ќе можат да се чуствуваат активни во бегалските кампови и ќе можат да заработат за да го подржат своето семејство и да создадат подобар живот таму каде што се.

Забраната за попречување на туѓите права се однесува на бегалците и на помошниците, така што не треба меѓусебно да си ги попречуваат своите права.

УНХЦР ја истакнува потребата за дефинирање и заштита на правата на бегалците како клучен елемент, кој заедно со добро изградената околина им помагаат на бегалските кампови да ја исполнат својата основна цел: да им се пружи на бегалците хуманитарна помош и заштита се додека не се најде решение за нивната состојба.

 

 

Упатства на УНХЦР за бегалските кампови

Пo прашањето на бегалските кампови УНХЦР дава минимални стандарди и упатства кои опфаќаат анализа, проценка и планирање на потребните материјали за засолништето и потребите на бегалците. Овие стандарди и упатства им овозможуваат на бегалците сигурност и достоинство, здрава животна средина што ќе им влијае во понатамошниот живот.Затоа при создавање на бегалските кампови е потребно да се применуваат водечките принципи на УНХЦР за планирање на камповите и да се осигура дека овие принципи се економски, социјални и еколошки одржливи.Тоа поконкретно го подразбира следново:

  • да се земе во предвид карактеристиките на подрачјето и околината каде што ќе биде кампот, како и бегалците и нивните живеалишта;
  • да им се овозможи на сите лица да имаат еднаков пристап до заштита, своите права, услуги и ресурси и активно да учествуваат во донесување на одлуките што влијаат на нив
  • дизајнот и структурата на камповите треба да има способност да се прилагоди кон одредени промени и во случај на вонредна ситуација;
  • да се постават камповите на разумно растојание од меѓународните граници и од воени инсталации;
  • да се овозможи на секоја личност, вклучувајќи ги бегалците, слободно да се движат следејќи ги човековите права и Конвенцијата од 1951 година во врска со статусот на бегалците и сите решенија и одлуки треба да се донесуваат во најдобар интерес за бегалците.

Планирањето на камповите треба да обезбеди просторно распоредување на функциите така што бегалците и другите присилено раселени лица можат да ја намалат нивната зависнот од помош и да ја зголемат својата независност и потенцијално да се интегрираат целосно во земјата домаќин.Координацијата претставува клучен елемент при создавањето на бегалските кампови затоа што ги поврзува земјата,засолништето,услугите,животната средина, управувањето и овозможува стабилно функционирање на камповите.

“Hotspot” места

Во Италија и Грција беа воспоставени таканаречени „hotspot“ места во рамките на Агендата на ЕУ за бегалците со цел да се обезбеди брза идентификација, регистрација на бегалците кои пристигнуваат на нивните брегови. “Hot spot” местата претставуваат бегалски кампови кои содржат голем број на бегалци и мигранти, и претставува простор за деморализација што бегалците се подготвени да избегаат од тој простор под било кој услов. Пристапот на “hotspot” местата беше дизајниран да придонесе за спроведување на шеми за привремена релокација на 160.000 бегалци од Италија и Грција.

Оперативната подршка дадена од страна на “hotspot” местата ќе биде концентрирана на идентификација на бегалците, како и на нивното сместување и операции за враќање на тие што не се потврдени како бегалци. Еден од најпознатите и најкритикуваните “hotspot” места,односно кампови, е бегалцкиот камп Морија, лоциран во Лесбос, Грција. Главната карактеристика на живеење во бегалскиот камп Морија е неактивност. Стотици луѓе, претежно мажи, живеат во логорот, чекајќи да биде процесирано нивното барање за азил, додека чекаат немаат никаква активност организирана од страна на надлежните органи на кампот. Актот на чекање сам по себе може да стане голем проблем за подоцнежната интеграција на бегалците. За време на нивното престојување во кампот бегалците и мигрантите мораат да живеат под исклучително проблематични услови што вклучуваат меѓу другото несоодветни објекти за домување, проблеми со хигиена, редици долги за понекогаш недоволно јадење храна, недостаток на личен простор, смртни случаи на сограѓани бегалци во кампот што разбирливо го вознемири целиот камп, немирите и судирите со полицијата. Овој список, кој во никој случај не е сеопфатен, комбиниран со несаканите изгледи за враќање назад во земјата на потекло, испраќање назад или останување уште подолго во Морија без да имате средства за поддршка на себе, ја отежнува ситуацијата.Често бегалците и мигрантите се многу очајни да го напуштат островот доколку можат да го дозволат тоа, плаќаат шверцери за да ги пренесат до копното и од таму можеби ќе најдат сличен начин да стигнат до друга европска земја или да останат во Атина и да се обидат таму да живеат. Комбинацијата на безидејност, често нехумани услови и страв од депортација им предизвикува на бегалците и мигрантите проблеми со ментални заболувања. Исто така, бегалскиот камп Морија е наменет за 3000 луѓе, а во моментов престојуваат повеќе од 13000 луѓе. Овие деморализирачки услови се комбинираат со широка употреба на алкохол и лекови во кампот. Злоупотребата на алкохол и супстанци, како и проституцијата се секојдневни проблеми со кои се соочуваат бегалците во Морија. Еден од начините на кои надлежните органи се справуваат со оваа ситуација е да пронајдат алтернативни форми на домување на жените, малолетните лица и семејствата, за да не се изложени на опасностите од овие прилично вообичаени практики.i Пристапот кон бегалските кампови не претставува само физичка, туку и културна точка за влез во Европа. Тоа не е место каде што луѓето привремено живеат со цел да се преселат во следната дестинација. Тоа е социјален простор што за многу бегалци ја означува културната состојба на живеење во Европа.

Значи, разбирливо е дека најважниот дел од бегалските кампови е создавање вредности и ставови кои можат сериозно да ја поткопаат идната социјална интеграција на бегалците. За жал Морија е еден од многуте бегалски кампови кои што немаат услови да ги издржуваат и да им обезбедат привремен престој на бегалците и мигрантите. Се што преживуваат бегалците,мигрантите и барателите на азил во овој процес, ќе им влијае во понатамошниот живот.

Новиот пристап наспроти традиционалниот пристап за дизајн на бегалските кампови

Постепеното зголемување на бројот на присилно раселени лица ја иницира потребата за значително проширување на постојните бегалски кампови и развој на новите. Постојаните вооружени конфликти, прогоните, деградацијата на животната средина и безброј други фактори предизвикуваат бегалските кампови да станат долгорочно сместување за бегалците. Според Marianne Jahre( “Approaches to the design of refugee camps”) поради финансиските ограничувања, потребно е хуманитарните организации да истражат и имплементираат поефикасни и долгорочни пристапи кон дизајн на бегалските кампови.

Камповите, како што истакнавме на почетокот, се карактеризирани како привремен простор каде што бегалците можат да добијат хуманитарна помош и заштита додека не се најде решение за нивната состојба. Локациите на бегалските кампови често се избрани за да се изолираат бегалците од населението на државата домаќин и одлуките во врска со дизајнирањето на камповите се донесени “од горе надолу”. Ова се нарекува традиционалниот пристап за дизајн на бегалските кампови. Спротивно на традиционалниот пристап, се предлага нов пристап за дизајн на камповите кој што е заснован на долгорочни и партиципативни решенија што значи дека бегалците и локалната заедница активно учествуваат во развојот и одржувањето на камповите.Според Marianne Jahre разликата помеѓу новиот пристап и традиционалниот пристап може да се најде користејќи три димензии: време, простор и ресурси. Според времето Marianne Jahre посочи дека треба да престанеме да ги гледаме бегалските кампови како привремени престојувалишта, затоа што камповите се повеќе долгорочни( просечно седум години или повеќе) отколку што се претпоставува. Со традиционалниот пристап за дизајн на камповите недоволно се опфатени интересите на бегалците. Потребно е да се постават училишта, клиники, магацини, центри за заедницата, и да се направи простор за извор на вода, за готвење, за отстранување на отпадоци и слично.

Дизајнот на кампот со традиционалниот пристап првично се фокусира на технички аспекти како што се големината, изгледот, парцелите и внатрешните услуги( здравство, храна и сл.).Кампот е обележан со зони што означуваат до каде би можеле да се движат бегалците, исто така се користат и за означување на живеалиштата, области за медицинска помош, за доделување на храна и слично. Вака дизајниран бегалските кампови претставуваат место каде што бегалците ќе пристигнат, ќе престојуваат пократко или подолго време, и ќе заминат. Главната идеја на новиот пристап е да се разбие изолацијата што бегалците што живеат во бегалските кампови ја доживуваат. Разделувањето на бегалците од општествената заедница на земјата домаќин во однос на вработувањето, образованието, социјалните и културните мрежи може да има негативно влијание врз понатамошниот развој на бегалците.

Предходно бегалците се сметаа за неквалификувани за работа и дека не се навикнати да работат на организиран начин, се сметаа едноставно само како баратели на помош на кои мора да им се помогне. Изворите на ресурси се претставени како проток од локалните заедници и нивните влади до бегалците.Ова се карактеристики на традиционалниот пристап за дизајн на камповите “од горе надолу”. Овој став постепено почнува да се менува со новиот пристап за дизајн на бегалските кампови. Со новиот пристап се смета дека споделувањето на ресурси е од суштинско значење затоа што со изградба на болници, училишта, пазари и сл. на одредени места каде што ќе бидат достапни за сите, не во центарот на кампот како во традиционалниот пристап, бегалците и локалното население ќе можат да делат меѓусебе основни ресурси како што се вода, храна, електрична енергија, здравствени услуги итн. Со ваквиот пристап бегалските кампови треба да бидат преработени како градови и да се претворат во зони на претпријатија каде што бегалците ќе можат да основаат бизниси и да ја градат својата инфраструктура. Ваквиот пристап “од дното кон горе”, може да биде корисен како за бегалците така и за населението на земјата домаќин.

Во делото “Approaches to the design of refugee camps” Marianne Jahre преку анализа на четири бегалски кампови Bur-Amino( Етиопија), Kalobeyei( Кенија), Karkamis( Турција) и Lagkadikia( Грција) утврдува кој пристап за дизајн на бегалските кампови се користи.

Bur-Amino (Етиопија) е бегалски камп отворен во 2011 година со капацитет за издржување 25.000 бегалци, дизајниран врз основа на традиционалниот пристап и стандардите на УНХЦР. Иако е планиран како привремено засолниште, поради зголемување на бројот на бегалците, кампот стана долгогодишна операција проследена со спроведување на транзициска стратегија за промена кон користење на новиот пристап за дизајн на камповите со изградба на нови засолништа за домување и со изградба на нови објекти како училишта и здравствени центри.

Kalobeyei (Кенија) е бегалски камп кој во последните децении е домаќин на околу 600.000 бегалци. Тој со помош на УНХЦР, за да се надминат лошите услови од другите кампови, се префрли од традиционалниот пристап кон новиот пристап. Со новиот пристап идејата беше да се итегрираат бегалците и припадниците на земјата домаќин во достапна и функционална заедница, комплетна со соодветна социјална и физичка инфраструктура за да се обезбедат разновидни економски можности.

Karkamis (Турција) како и другите бегалски кампови во Турција, е дизајниран според традиционалниот пристап, во кои можат да се засолнат 10.000 бегалци. Не е дозволено бегалските кампови да се зголемуваат, доколку повеќе бегалци аплицираат да престојуваат во кампот, органот за управување со катастрофи и вонредни состојби(АФАД) ќе одлучи кога и каде ќе се отвори нов бегалски камп. Бегалскиот камп Karkamis вклучува училишта, медицинска клиника, социјален простор, туш кабини и безбедност на централниот логор. Поради безбедносни причини забранет влезот и излезот од кампот, но бегалците може да аплицираат за дозвола да го напуштат кампот поради лични причини или за да работат во околните градови во Турција.

Lagkadikia (Грција) е формиран во 2016 година во кои можат да се засолнат 1.000 бегалци. Оригиналниот дизајн на бегалскиот камп е во согласност со традиционалниот пристап за дизајн на бегалските кампови, но во последните години покажува и елементи од новиот пристап. Такви елементи се: реновирање на одредени згради и изградба на нови за засолнување на бегалците, инсталирање на кујнски модули, изградба на просторија за социјализација во центарот на кампот.

Од наведените бегалски кампови, може да се заклучи дека единствено само Kalobeyei е дизајниран однапред користејќи го новиот пристап, додека пак Karkamis упорно продолжува да го користи традиционалниот пристап. Кампот Bur-Amino однапред е дизајниран според традиционалниот пристап, но постепено се менува кон новиот пристап. На крај Lagkadikia иако има одредени елементи на новиот пристап, сепак се придржува кон традиционалниот пристап за дизајн на бегалските кампови.

Заклучок

За крај, анализата би ја завршиле со прашањето кое се почесто го поставуваат хуманитарните експерти, а тоа е дали треба да се дизајнираат нови бегалски кампови.”Не дизајнирајте уште едно засолниште за бегалците” вели хуманитарниот експерт Килијан Клиншмит.Според Клиншмит “Бегалците не се посебен вид, и според тоа нема потреба од технологија за бегалци или дизајн за архитектура за бегалци,она што е потребно е да се помогне и да се овозможи градовите подобро и полесно да ги примат бегалците”. Мојот став е дека при дизајн на бегалските кампови треба да се имаат во предвид правата и интересите на бегалците и присилено раселените лица, да им се овозможат услови за живот внатре во камповите и можноста да извршуваат одредени активности( да се користи новиот пристап за дизајн на бегалските кампови), но и да им се даде можност да започнат нов живот надвор од камповите.

 

Користена литература

  1. Anna N.Hall “Refugee camp design”
  2. -Marianne Jahre “Approaches to the design of refugee camps” 2017
  3. -Nicos Xypolitas “The refugee crisis as a preparation stage for future exclusion” 2018
  4. https://www.dezeen.com/2017/12/18/dont-design-shelter-refugees-kilian-kleinschmidt-rene-boer-good-design-bad-world/
  5. https://emergency.unhcr.org/entry/35943/site-planning-for-camps
  6. https://refugeeobservatory.aegean.gr/en/life-moria-refugee-camp-greece
  7. https://www.autodesk.com/customer-stories/unhcr-video
By Nikola Donev

Поимот на прогон во рамките на бегалското право

Автор:
Теодора Димитровска

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Правен факултет  „Јустинијан Први“ – Скопје
Правна клиника за право за бегалци
2020, Скопје

Вовед

Со години наназад меѓународната заедница, како супранационален ентитет се занимавала со статусот и правата на лицата кои што барале меѓународна заштита. Овие лица, со друго име познати како бегалци го привлекувале вниманието на сите релевантни меѓународни организации и тела и ефектирале на изготвување на огромен број  меѓународни инструменти, се со цел заштита на загарантираните човекови слободи и права. Најзначаен документ кој што ги штити и гарантира правата на бегалците е Женевската конвенција за статусот на бегалците (Convention Relating to the Status of Refugees). Конвенцијата од 1951 година го дефинира и определува поимот на бегалец. Согласно Конвенцијата, бегалец е личност која се соочува со основен страв од прогон поради расни, религиозни, национални причини, припадност во определена социјална група или политичко мислење, кое е надвор од земјата на неговата националност и не е во можност или, заради таквиот страв не може да ја искористи заштитата на таа земја.[1]

Според членот 1А(2) од Конвенцијата, на лицето му се дозволува статус на бегалец само ако неговиот или нејзиниот основан страв од прогон се заснова на една или повеќе од петте специфични основи, а тоа се : (1) Раса, (2) Религија, (3) Националност, (4) Членство во одредена социјална група, (5) Политичко мислење.[2]

Доколку стравот од прогон не е базиран на една или повеќе од горенаведените основи кои се ноторно определени во Конвенцијата, тогаш лицето не е подобно за добивање на статус на бегалец и заштитата која ја добиваат бегалците. Заштитата која ја добиваат лицата кои ќе се стекнат со статус на бегалец се состои во обезбедување на определени стандарди за третман и лекување што треба да му се дадат на определено лице кое во согласност со Конвенцијата ги исполнува условите за добивање на таквиот статус.

Во суштина поимот на прогон или прогонување (persecution), означува нанесување на сериозна штета на некое лице заради причини кои ги определува самата Конвенција. Постојат тешкотии проследени со  сериозна дебата при определување на разликата помеѓу поимите прогон/прогонување и гонење (persecution/prosecution). Постои една несразмерност, односно непријатна дихотомија која се појавува пред нас.Од една страна, статусот на бегалците се доделува на лица кои се под ризик дека ќе бидат неправедно повредени. Од друга страна, основен, фундаментален аспект на националниот суверенитет е тоа дека државите се слободни во гонење на нивните државјани за кое и да е поведение за кое државниот апарат за присилба смета дека е потребно и праведно самото казнување. Основниот аспект од државниот суверенитет е тоа дека државите можат да донесат закони од која било природа, во согласност со Уставот на државата, кои во секој случај можат да подлежат на измени во согласност со различни степени на процедурални потешкотии.

Во текстот кој следи ќе биде направена анализа на самиот концепт на прогон за целите на беглаското право. Притоа, посебен акцент ќе биде ставен на разликувањето на поимот на прогонување од поимот на гонење.

Поим на прогонување

За едно лице да се квалификува со статус на бегалец потребно е неговиот страв да го содржи концептот на прогон. Основата на концептот на прогон е централиот поим на концептот на бегалец. Овој поим го определува нивото на штета за кое државите потписнички на Конвенцијата веруваат дека треба да се вмешаат, односно да заштитат определено лице од друга држава. Како што можеме да забележиме и UNHCR (The UN Refugee Agency), стои на становиштето дека не постои универзална и општо прифатена дефиниција за поимот прогон, а сите оние дефиниции кои се дадени за овој поим се несоодветни и нецелосно го дефинираат истиот.

За да се определи дали лицето навистина подлежи под прогон потребно е да се исполнат три клучни елементи:

  1. Најпрвин, дали причината е суштинска и значајна, односно дали причините се суштински и значајни за прогонот.
  2. Прогонот нанесува сериозна штета на определено лице.
  3. Прогонот вклучува систематско и дискриминаторско однесување спремна определено лице.[3]

Дали причината е суштинска и значајна всушност условува постоење на една каузална врска, односно нексус помеѓу штетата која е предизвикана на апликантот и една од петте основи кои ги определува Конвенцијата. Сериозна штета како суштествен елемент во поимот на прогон доживува значајна промена и станува суштествен услов кој треба да биде исполнет за да може да се определи дека едно лице подлежи под прогон. Конвенцијата, заедно со дополнителниот Протокол за бегалците (Protocol relating to the Status Of Refugees)[4] предвидува листа за видот и ниво на штета што може да се квалифицира како сериозна. Постои сериозна штета под следниве услови: (1) Доколку постои закана за животот или слободата на лицето, (2) Значително физичко вознемирување, (3) Значително физички лош третман на лицето, (4) Значителни економски тешкотии кои ги загрозуваат капацитетите за опстанок на лицето, (5) Невозможност за пристап на лицето до основните оштествени услуги, каде што невозможноста влијае на неговиот опстанок (6) Негирање на капацитетите на лицето да заработи за основните животни потреби, каде негирањето влијае на неговиот опстанок. [5]Исто така ваквата сериозна штета може да биде предизвикана со потсмев спрема лицето, вознемирување или закани по неговиот живот или животот на луѓето кои се тесно поврзани со него. Покрај тоа, сериозна штета може да настане од серија на или број на настани кога се преземаат кумулативно и претставуваат штета за поединецот. Третиот елемент, односно систематското и дискриминаторско однесување спрема лицето бара прогонот да биде насочен кон некое лице како индивудуа или како член на определена група.”Систематското” однесување треба да се разбере не како случаен настан, туку како настан кој не секогаш мора да биде организиран или методичен прогон. Дури и едно дело може да биде доволно, се додека е дел од систематско ( а не случајно) однесување. Кога прецизно ќе се прочита дефинираниот поим на бегалец, јасно е дека не наведува на тоа дека таа ги штити индивидуите кои биле или ќе бидат жртви на интенционална или пак дискриминација од определен вид. Дискриминација како еден од суштествените услови за прогласување на едно лице за бегалец е универзален принцип кој што се манифестира како третирање на луѓе различно кога тие се наоѓаат во исти или пак слични ситуации или пак кога се третираат слично кога е релевантно нивното третирање различно.Како што велат некои автори дискриминација е третирање на определено лице различно, без соодветна форма за правење на таквата разлика.Во правна смисла, дискриминација претставува процес со кој се дава различен третман на лица или пак работи со кои се повикуваат мислења кои не се релевантни и важни за целта која треба да се постигне.Суштината на дискриминација во правна смисла лежи во нееднаквиот третман на еднаквите, и обратно, во еднаков третман на нееднаквите.Во смисла на бегалското право дискиминацијата лежи во повреда на ноторно наведените основи во Конвенцијата, односно различен третман на поединците врз основа на критериуми кои не се легитимни.Така легалните закони кои се легитимно донесени во државата ќе бидат со дискриминаторска нота доколку наметнуваат дополнителни оптоварувања на лица од определена раса, националност, религија, политичко размислување или определени социјални групи[6].Најлесна за препознавање е директната дискриминација која експлицитно ги погодува интересите само на определени категории на лица.Индиректната дискриминација пак на прв поглед е неутрална, а всушност законот непропорционално ги исклучува определени групи или поединци да уживаат определени погодности или им наметнува неповолности. Важно е да се напомене фактот дека доколку постојат релевантни основи не постои дискриминација. Од важно и примарно значење е да се напомене дека доколку законите нанесуваат несразмерна и консеквентна штета на определено лице или лица кои што се предвидени во Конвенцијата, таквите закони ќе претставуваат дискриминирачки.Законот е насочен кон лице или лица заради причини или основи кои се наведени во Конвенцијата кога се применува несразмерно, или пак селективно против одредени категории на луѓе.За утврдување на ваквата фактичка ситуација потребно е да се одговори на едно прашање, а тоа е дали Законот на лицето му наметнува дополнителен товар од причини кои ги предвидува Конвенцијата?. Доколку одговорот на прашањето е не, тогаш е потребно да се утврди дали законот е донесен со цел неговото практично дејствие да ефектира со нанесување на дополнителен товар на луѓето врз основа на основите предвидени во Конвенцијата.

Дискриминација мора да претставува форма на прогон и мора да биде дискриминација што се јавува затоа што засегнатата личност е припадник на определена расна, религиозна, национална, политичка или пак социјална група[7].Овие лица се издвоени или пак прогонувани на изричен или молкумен начин од страна на владата во државата од која избегале и во која што не се посакувани и стравуваат да се вратат. Прогонот од страна на приватни лица или групи само по себе не се софпаѓа со дефиницијата на бегалец, единствено доколку државата ги охрабрува тие лица или пак навидум манифестира немоќ да го спречи приватниот прогон. Целта на самата Конвенција е токму обезбедување и заштита на бегалците кои de facto или de jure ја изгубиле заштитата од својата држава и кои се непосакувани да се вратат во нивната матична држава. Вообичаено како прогон ќе се манифестираат низа на дискриминаторски акти насочени кој припадници на определени расни, религиозни, национални или социјални групи или пак на оние кои се држат до определени политилки мислења, со што како такви овие лица ќе подлежат на селективни малтретирања.

 

Разликување помеѓу прогонување и гонење

Гонењето всушност претставува право на државата да ја спроведува својата репресивна власт над своите работи, својата територија и своите граѓани. Тоа и дозволува на државата да донесува свои закони со кои ќе штити вредности кои таа ќе ги определи и кои ќе влијаат на нејзините граѓани, вклучувајќи го тука и мигрантското право и кривичното (казненото) право. Кај некои автори може да се сретнат размислувања дека постои промена, односно осовременување на поимот државен суверенитет. Благодарение на експанзијата на значењето на поимот и концептот на човекови слободи и права, за кое огромна заслуга има  и меѓународната заедница пред се, државниот суверенитет доживува определен пораз, а доминацијата и подемот го зазема суверенитетот на граѓаните како вистинско олицетворение на концептот за основните слободи и права на човекот и граѓанинот. Прогонот (persecution) треба да се дистанцира од прекорот кој се упатува на определено лице поради повреда на општоприфатените норми ( гонење- prosecution). Терминот прогон потекнува од латискиот збор persequi,што во превод би значело “да се следи со непријателска намера”[8]. Лицето кое бега од гонење или пак казна и на кое му следуваат обвиненија за определено дело, обично не е лице со статус на бегалец.Треба јасно да се напомене дека бегалецот е жртва или пак потенцијална жртва на неправда, а не индивидуа која бега од рацете на правдата. Како што може да се види и од  издвоеното мислење на Лордовите од Домот на Лордовите во две специфични пресуди, прогонот е дефиниран на следен начин:

“Потпирајќи се на ejusdem generis толкување, Одборот зборот прогон го толкување како членство во определена социјална група, што е насочено кон индивидуа која е член на таа група или пак кон лица кои имаат непроменливи заеднички карактеристики. Одборот продолжи со следната констатација дека споделените карактристики можат да бидат вродени како што е сексот, бојата или роднинските врски”[9]

Праксата на државите кои  суштински се занимаваат со оваа прашање определува три фактори кои покажуваат, односно можат да укажат на тоа дали станува збор за прогон или пак гонење. Па така, во делот кој следува по детално ќе бидат обработени овие три фактори :

  1. Дали предметниот закон, односно законот кој се обработува, претставува закон за општа примена?
  2. Доколку се работи за закон во општа примена, дали истиот е донесен и се спроведува на дискриминаторен начин?
  3. Дали законот е наменет за таргетирање на определена група на луѓе, и дали има поставено легитимна цел заради која е донесен и дали истата цел може да ја оствари?

Закон за општа употреба е закон кој се однесува на целата популација. Најчесто законите за општа употреба се закони кои не се дискриминаторски, што не значи дека општите закони кои немаат дискриминаторска основа не можат да влијаат различно на различни луѓе и со тоа да претставуваат дискриминирачки закони. Законите или политиките кои се однесуваат на определена група на луѓе од населението, не претставуваат закони, односно политики кои се од општа примена. Со сигурност можеме да кажеме дека законите кои ги погодуваат или влијаат на адресирана група на луѓе, како на пример “децата од ромска националност “ не можат да се опишат како закони од општа употреба. Законите за општа употреба не се дискриминаторски, но иако таквите не се дискриминаторски доклку различно влијаат на различни групи на луѓе самите стануваат дискриминаторски. Од тој аспект добро е да се определи дека можноста законот за општа употреба  селективно да се применува, секако дека може да резултира со дискриминација по било која основа. Доктрината за “ закон за општа употреба” е резултат на судската практика која се користи како водич при правење на разликата помеѓу поимот прогон и поимот гонење.

Доколку законот за оппшта употреба се спроведува селективно, а таквото спроведување е базирано на некоја од основите наведени во Конвенцијата, тогаш може да биде обезбедена ззаштита на определено лице во согласност со Конвенцијата. Законот е од општа примена, односно неутрален доколку не се базира на една од основите кои се наведени во Конвенцијата како поттик кој на определено лице може да му нанесе дополнителен товар.Според тоа, ова е закон кој не претставува директна дискриминација за определено лице. Затоа селективна примена на законот кој е донесен за општа употреба доведува до концептот на суштинската, односно индиректната дискриминација.

Во некои околности законот кој се појавува како дискриминаторски во согласност со основите од Конвенцијата не означува прогон. Ова се случува во ситуација кога законот и неговата примена имаат легитимна цел, а самиот закон е изберен и донесен на таков начин за спроведување на така поставената цел. Кога определена расна, религиозна, национална група или пак имател на определено политичко мислење е предмет на санкција која генерално не се применува во определена држава, во таков случај голема е веројатноста дека самата санкција е дискриминаторска и прогонувачка за определено лице.Така, доколку законот за општа употреба навидум изгледа дека дискриминира во согласност со основите наведени во Конвенцијата, треба да се разгледаат условите и да се одлучи дали законот и неговото спроведување имаат легитимна цел и дали истиот е соодветно донесен за постигнување на целта.[10]

 
 

Дополнителни елементи кои се релевантни за поимот прогон

Другите елементи кои следат во текстот се дополнителни елементи кои се релеванти и подробно го објаснуваат поимот на прогон, а тоа се следните: елементот на мотивација, систематското однесување, каузалитет.

  • Елемент на мотивација

Дискриминаторскиот елемент на прогон во себе го инволвира и елементот на мотивација на страна на оние кои прогонуваат. Оправданиот страв токму зборува за стравот на лицето кое се плаши дека ќе биде прогонувано. Прогонот во себе го вклучува и самото нанесување на штета на определено лице. Луѓето се прогонувани поради определена перцепција која постои за нив или пак поради нешто што им се препишува од страна на оние кои ги прогонуваат. Конзистентно на тоа, со употреба на поимот прогон мотивацијата која се јавува кај нивите гонители е токму поради припадноста, односно идентификацијата со определена социјална група. Па така тоа на  едноставен начин може да се објасни како еден линк, односно еден сврзник кој стои меѓу два поими, односно од едната страна се наоѓа прогонот, од другата страна е членството на определена социјална група, а како нивен сврзник се наоѓа поимот поради тоа што. Па така едно лице е прогонувано поради тоа што  е припадник на определена социјална група.[1]

  • Систематско однесување

Поимот прогон во себе го вклучува и селективното вознемирување. Меѓутоа, не е неопходно однесувањето за кое се жали определено лице да биде насочено кон лицето како индивидуа.Лицето може да биде прогонувано затоа што е член на определена група која е предмет на систематско вознемирување. Се додека на лицето му се заканува штета и таа штета може да се смета како дел од систематското вознемирување определено преку причините кои ги наведува Конвенцијата, тогаш лицето е прогонувано врз основа на основите кои ги дава Конвенцијата. Заканата не мора секогаш да доаѓа од страна на Владата на националната држава од која потекнува лицето. Може да биде доволен и фактот дека државата не успеала или пак не била во можност да го заштити лицето од прогон.Селективното вознемирување кое го дискриминира определено лице врз основа на основите наведени во Конвенцијата, е карактеристично за поимот прогон[2]. Нe систематски или случајни акти се не селективни. Затоа не е предуслов да се наруши статусот на бегалец на лице кое се плаши дека ќе биде прогонувано во повеќе наврати или пак доколку се покаже серија од координирани дела насочени кон него за да може да се каже дека станува збор за систематски, а не изолирани дела насочени против едно лице. Тоа не значи дека треба секогаш да станува збор за низа на акти или пак серија од настани, туку едноставно да станува збор за настани кои не се случајни и од кои може да се утврди ова побарување, односно овој услов.

  • Каузалитет

Судската пракса, како и самата Конвенција не постигна соодветни резултати во изнаоѓање на соодветна дефиниција за пoимот каузалитет. Едноставно речено причинско-последичната врска не секогаш може да доведе до посакуваниот резултат. Најпрвин при определување на каузалитетот во поимот на прогон треба да се каже дека како примарно нешто од кое се поаѓа при определување на каузалитетот е причинско-последичната врска помеѓу припаѓање во определена социјална група и добро опрадваниот (основаниот) страв од прогон. Членството на определена социјална група секогаш треба да му предходи на самиот прогон. Но понекогаш, во некои случаи доволно е и само – идентификување со определена група за да постои прогон против определено лице.

Концептот на прогон е повеќестран концепт. Според постојаната судска пракса која постои во државите постојат повеќе елементи кои го определуваат поимот на прогон.Овие елементи во себе го вклучуваат систематското и дискриминаторско однесување, елементот на мотивација и причинско-последичната врска, односно каузалитетот помеѓу причинетата штета на лицето и основите кои се наведени во Конвенцијата. Тестовите кои се развиени за определување на поимот на прогон се незадоволителни, затоа што некои од овие елементи оставаат неизвесност во однос на нивниот обем и значење[13]. Овој факт не е непознат ниту пак изненадувачки од причина што некои од елементите меѓу себе се преклопуваат, немаат голем обем или пак едноставно се застарени модели. Има мислења на некои автори како што се Germov и Motta[14], кои сметаат дека единствен концепт кој што е целосно разбран во поимот на прогон е концептот на дискриминација. Доколку правилно се разбере и примени овој концепт може да даде кохерентност во оваа област на правото.Доколку поимот на дискриминација се применува на правилен начин може да ги даде и да ги објасни постојаните значења на правните принципи значајни за оваа област. Дискриминацијата е една од најважните инструменти за соодветно разбирање и толкување на оваа област, преку која може да се даде вистинското и најточното значење на поимот прогон. Дискриминацијата како единствен критериум во овој дел, која ја обединува врската помеѓу штетата која може да се нанесе на едно лице и основите кои се предвидени во Конвенцијата, може да послужи кохерентно и најцелисходно да се прави разлика помеѓу поимите прогон и гонење.Дискриминацијата како нов и најзначаен тест за определување на поимот на прогон е универзален принцип кој е општоприфатен. Како што наведов и погоре во текстот постои директна и индиректна дискриминација. Директната за разлика од индиреткнатаа е многу полесна за идентификација и директно ги напаѓа заштитените човекови слободи и права, додека индиректната навидум е неутрална, а  преку спроведување на определен закон или политика индиректно влијае на заштитените вредности на една личност. Во бегалското право е нејасно во кој аспект се дефинира поимот на дискриминација. Сепак во овој концепт, поимот за дискриминација не е целосно и длабински дефиниран, со што дискриминацијата се дефинира како третирање на определена личност поинаку (различно).

Заклучок

Сепак и покрај изложените аргументи и начини на разликување на прогонот од гонење, судската пракса и понатаму се соочува со неизвесности и несигурности во разрешавање на ваквите прашања.Вистинскиот начин, односно метод за разликување на овие два института е токму начелото или принципот на дискриминација.Овој принцип сепак не е универзално прифатен од сите држави и од судската практика во државите.Концептот на прогон во себе ги обединува во еден кохерентен систем сите доктрини и принципи кои го сочинуваат поимот на прогон.Прогонот како еден суштествен елемент во самата дефиниција на поимот бегалец во себе го обединува и концептот на дискриминација.Овие поими укажуваат токму на дисјунктивната неможност на лицата кои бараат меѓународна заштита, сфатена како заштита на едно повисоко рамниште која претставува гарант за загарантираните човекови слободи и права и sine qua non за степенот на развој и гарантирање на основните права признати од меѓународната заедница. При одлучување за тоа кое лице ќе добие квалификација и статус на бегалец, а воедно и заштита која ја добива лицето со добивање на самиот статус, важно е да се има во предвид карактеристичната природа на бегалското право. Бегалското право е единствена и специфична област на меѓународното право каде што потребите на поединецот ги надминуваат потребите на северените држави. Во есенцијална смисла тоа се заснова на капацитетите на една држава во обезбедување на заштита на една индивидуа, за разлика од миграцијата и миграциското шраво кое го определува токму нејзиниот антипод, односно што една индивидуа може да стори за државата во која е згрижена.[15]

Постерот во рамки на текстот и thumbnail на истиот е дело Вангел Крстиновски, во публикација Миграција и човекови права, Публикација на студентски трудови и плакати во уредништво на Ана Никодиновска Крстевска и Јана Јакимовска, Правен факултет и Ликовна Академија, Универзитет „Гоце Делчев“ – Штип, Штип, 2019

http://eprints.ugd.edu.mk/23209/ 

Фусноти

  1. Article 1 (2) https://www.unhcr.org/3b66c2aa10
  2. Mirko Bagaric, Penny Dimopoulos, Discrimination as the touchstone of persecution in refugee law, 20043.        
  3. Mirko Bagaric, Penny Dimopoulos, Discrimination as the touchstone of persecution in refugee law, 20044.        
  4. https://www.ohchr.org/Documents/ProfessionalInterest/protocolrefugees.pdf
  5. Penny Dimopoulos, Mirko Bagaric, The Shifting Mraning of Persecution in Australian Refugee Law: How Much Must One Suffer to be Deserving of Asylum?, 2003
  6. Mirko Bagaric, Penny Dimopoulos, Discrimination as the touchstone of persecution in refugee law, 20047.
  7. Mirko Bagaric, Penny Dimopoulos, Discrimination as the touchstone of persecution in refugee law, 20048.        
  8. Penny Dimopoulos, Mirko Bagaric, The Shifting Meaning of Persecution in Australian Refugee Law: How Much Must One Suffer to be Deserving of Asylum?, 2003      
  9. Издвоено мислење на лордовите од Домот на лордови за 2 пресуди, ISLAM ( A.P) V. Secretary of the State for the home department; REGINA V. Immigration appeal tribunal and another, 1999 https://www.refworld.org/pdfid/3dec8abe4.pdf
  10. Mirko Bagaric, Penny Dimopoulos, Discrimination as the touchstone of persecution in refugee law, 200411.     
  11. Mirko Bagaric, Penny Dimopoulos, Discrimination as the touchstone of persecution in refugee law, 200412.     
  12. Penny Dimopoulos, Mirko Bagaric, The Shifting Meaning of Persecution in Australian Refugee Law: How Much Must One Suffer to be Deserving of Asylum?, 200313.     
  13. Mirko Bagaric, Penny Dimopoulos, Discrimination as the touchstone of persecution in refugee law, 200414.     
  14. R.Germov, F.Motta, Refugee Law in Australia, 200315.     
  15. Penny Dimopoulos, Mirko Bagaric, The Shifting Meaning of Persecution in Australian Refugee Law: How Much Must One Suffer to be Deserving of Asylum?, 2003
Користена литература
  1. Penny Dimopoulos, Mirko Bagaric, The Shifting Meaning of Persecution in Australian Refugee Law: How Much Must One Suffer to be Deserving of Asylum?, 2003,
  2. Mirko Bagaric, Penny Dimopoulos, Discrimination as the touchstone of persecution in refugee law, 2004,
  3. Germov, F. Motta, Refugee Law in Australia, 2003,
  4. Bacon, K. Booth, The intersection of refugee law and gender: private harm and public responsibility, 2000
  5. Bagaric, in defence of a utilitarian theory of punishment: punishing the innocent and the compatibility of utilitarianism and rights, 1999
  6. Bagaric, P. Dimopoulos, Refugee law: Time for a fundamental re-think – need as the criterion for assistance, 2003
  7. A.F. Bayefsky, The principle of equality of non-discrimination in international law, 1999
By Nikola Donev

Бегалците и солидарноста

Автор:
Јана Иванова

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Правен факултет  „Јустинијан Први“ – Скопје
Правна клиника за право за бегалци
2020, Скопје

Aпстракт

Текстот има за цел да фрли светло врз етиката или етичките принципи кои ја водат должноста на државите да пружат помош на бегалците. Имено, текстот не се занимава со анализа на правните правила или режимот на бегалското право, туку се свртува директно кон неговите морални основи. Солидарноста кон бегалците не е исполнета само со односното дејствување на определени држави. Како што ќе биде покажано низ примерот со Германија, без соработка помеѓу државите и солидарна поделба на товарот, и најбагородните политики на азил на една држава може да имаат негативни последици.

Вовед

Инстинктот за помош, алтруизмот и сочувството се оние позитивни чувства кои го одржуваат општеството. Не е воопшто тешко и невозможно секој од нас да се замисли и да се најде во ситуација во која ќе биде класифициран како бегалец, како мигрант. Ако сега се тоа Сиријците, пред не така долг период беа германските, руските Евреи.  Без добрата волја за помагање не секој што постои денес, би постоел. Човечноста го одржува човештвото.

Морална должност за спасување

Не сме први генерации кои се соочуваат со ваков вид на состојби. Нашите предци исто така се наоѓале во ситуации каде се потребни некому, каде се чека нивната рака да биде подадена. Ние само сме во многу подобра констелација, се разбира благодарение на еволуцијата на науката, технологијата, знаете, сите подобности што ги нуди дваесет и првиот век – интернет, вести од целиот свет и информации. Дознаваме што, на кој и каде му треба во моментот. Дали ги искористуваме овие информации или оставаме само да прострујат низ нас? Меѓутоа, исто толку големи грешки се направени од голема, но непромислена желба за помош. 

Ќе тргнеме од етичката основа. Авторите ни поставуваат три етички прашања. Каква е нашата морална должност кон бегалците? Дали мигрантите, дури и ако не се бегалци, имаат глобално морално право да мигрираат во земја  по нивен избор? Кои се моралните обврски и за бегалците и за земјата во која пристигаат? За најлесно да стигнеме до одговор на овие прашања, вели Пол Колиер, ќе се замислеме себеси во една компаративна ситуација. Се наоѓаме до езерце во кое случајно паднало дете[1] и плаче за помош. Дали ќе скокнеме да го спасиме или сепак ќе решиме да не ја упропасуваме новата облека – е наш избор. Моралната дилема е: дали животот на едно дете вреди да згасне поради скапата облека? Човечноста бара да скокнеме. Состојбата конкретно на Сиријците е аналогна на давењето на детето. Како и минувачот, имаме недвосмислена должност да ги спасиме. Иако не сме виновни за нивната судбина, иако не се закануваат дека ќе не тужат доколку не им помогнеме, сепак сме должни. Во одредени конфликти Западот зеде директно соучесништво (Виетнам, Косово, Ирак), но тука реши да премолчи дури и кога сириската влада прибегна кон употреба на хемиско оружје. Осврнувањето на етичкиот момент е важен, бидејќи како морална норма треба да биде широко прифатена и практикувана. Етичката основа според некои коментатори од Западот се наоѓа во постхристијанската етика, што би значело дека од нас се бара да бидеме светци. Секако, ова мислење не е прифатено и не успеаа во наметнувањето на истото. Како друга причина за должноста за помагање е глобализацијата. Глобален свет – глобални, заеднички проблеми.[2] Колку и да е точна оваа констатација, како морална основа за помош на бегалците не е соодветна. Во тој поглед професорот од Оксфорд, Метју Гибни нагласува: „Дури и во нашиот глобализиран свет, некои неправди се едноставно локални“[3] и тоа се поклопува целосно со случајот во Сирија. Тогаш, зошто сме морално должни да помогнеме?

Повторно, и детето кое се дави и бегалците од Сирија, она што природно го евоцираат кај нас не е потреба да го почитуваме законот, ниту вина за неуспехот за уривање на сириската влада. Повеќе се работи  за сочувство, хуманост, и конечно, оној минимален сет на обврски кои ги имаме со самиот факт дека сме луѓе и дека сме дел од  заедницата на луѓе.  Западните политички теоретичари тврдат дека живееме во интерактивен, меѓусебно поврзан свет во кој нашите постапки имаат последици и не делуваат само локално.  Reductio ad absurdum – се зависи од се друго, заклучувајќи дека сите се одговорни за се. Од друга страна argumentum ad absurdum, кога секој би бил одговорен за се, никој не би преземал ништо – неограничените обврски не се решение. Некои политички теоретичари ја препознаа оваа слабост и истите ги ограничија, меѓутоа сите тие истакнуваат свој праг на одговорност кој се разликува од прагот на останатите. Со самото тоа што не можат меѓусебно да се согласат, тие не се од пресудно значење.

Поделба на товарот за заштита на бегалците

Досега ја разгледувавме моралната страна на нашата обврска да помогнеме. Следниот дел од текстот ќе премине на анализата на правните обврски на државите и нивната меѓусебна соработка. Генералните обврски на државите во областа на бегалското право немаат еден единствен начин на исполнување. Така, и покрај универзалните меѓународни правила, постои разнообразност во државните политики и практики на давање на азил и пошироко, заштита на бегалците… Ова води до три етички проблематични исходи: неправилната дистрибуција на одговорност меѓу државите,  погрешно распоредување на ограничените ресурси за поддршка на бирократските системи за азил во богатите земји и пристрасност во корист на бегалците кои имаат средства да тргнат на опасни патувања до богатите земји.

Додека светот се задржува на дебатата дали сме морално обврзани кон бегалците, станува инфериорно истражувањето како тоа да се постигне. Акцентот е поцелисходно да се стави на тоа како да се балансираат принципите на срцето и принципите на главата, со цел исполнување на облигациите кон бегалците на интелигентен и одржлив начин. Во оваа смисла,  претходната  замислена ситуација би изгледала вака: се уште сме покрај езерцето, но сега, има и други околу него. Присуството на повеќе лица има потенцијал за зголемување на можноста за спасување на детето и за нејзино намалување. Кобно по животот на детето би било кога секој присутен човек очекува некој друг да скокне по детето наместо него. На крајот – никој не презема акција. Или пак, доколку сите минувачи без размислување скокнат да го спасат, и како резултат на конфузија никој не успева да го најде детето на време. Шансите се позитивни доколку сите минувачи реагираат координирано. Повеќето минувачи го делат товарот меѓу нив во зависност од нивните различни способности и можности. Така, оној кој знае да плива – ќе скокни по детето, оној кој има крпа во себе – ќе го пречека детето и ќе го стопли. Принципите на главата доведуваат до логично владеење со ситуацијата. Партнерството и меѓусебниот договор вклучува фер споделување на оптоварувањата.[4] Се враќаме во реалноста. Додека Сиријците „се давеа во езерцето“, околку него имало многу минувачи кои одговорноста за спасување ја оставале на другиот – се исполни негативното сценарио каде сите се пасивни. Пасивни со години. Оние кои решиле да не прифатат дел од товарот – страдале од срцева слабост, а оние кои го игнорирале опсегот за компаративна предност – страдале од умствена слабост. Исход – неуспех на срцето и на главата. Потребна беше меѓународна координација, а со тоа одговорни за неуспехот се надлежните меѓународни агенции за координација. Раселените избегаа преку гранциите на Сирија кон Турција, Јордан и Либан. УНХЦР понуди кампови, обезбеди храна и засолниште. Најголем процент од бегалците истите ги игнорираа и тоа во Јордан 85%, а во Турција 90%. 

Товарот за сместување на бегалците падна претежно на петте соседни земји, а три од нив станаа главни засолништа кои ги имаа и географските и културните подобности за нивно примање. Де факто тие се земји со среден приход, а тоа ги прави недоволно финансиски способни за бегалскиот прилив. Другите „минувачи“ имаа комплементарни карактеристики. Богатите земји не беа погодни од географски и културен аспект. Покрај незаинтереираноста на САД и Европа, не презедоа акција ни Арапските држави, а ги исполнуваа сите фактори.

Државите имаат различни можности, способности, а уште поважно – различна  моќ во меѓународната арена. Опасноста тука е што помоќните земји можат да земат помал дел од товарот, или пак воопшто да не земат. Во вакви моменти важно е потенцирањето па и инсистирањето на принципот на солидарност, кој што во случајов значи дека секоја држава барем симболично треба да учествува во распределбата на товарот.

Земјите со висок приход поради можностите кои ги нудат стигнуваат до следната етничка дилема. Имено, исполнувањето на обврската кон бегалците завршува со обезбедување на можностите и условите кои тие ги имале во родните земји пред да бидат принудени да ги напуштат. Германија на пример, како земја со животен висок стандард и висок БДП нуди неспоредливо поголеми можности за бегалците од оние кои ги имале дома. Ова од друга страна го содава следниот проблем. Бегалците ја анализираат политиката на азил на различните земји и почнуваат селективно да гледаат на потенцијалните засолништа. Дури,  и оние кои веќе имаат засолниште, тргнуваат на нов пат кон земји кои нудат подобри можности. Така, со одлуката на канцеларката Меркел да им се дозволи на бегалците да останат во Германија, на Сиријците кои се наоѓале во Турција таквата понуда им била попривлечна. Непостоењето на правни средства за да се стигне до дозволениот влез во Германија резултираше со масовна експанзија во индустријата на шверц на луѓе. Бројот на бегалци кои загинале на патот кон Германија е огромен. Наместо исполнување на обврската за спасување, ненамерно се создаде извор на искушение за тргнување на опасно патување. Ова стана можност за семејствата од сиромашни земји ширум светот да ги пуштат своите често малолетни деца да заработат во Германија. Правниот статус на „бегалец“ стана атрактивен. 

Добронамерниот повик од Германија беше фатален и од друг аспект. Неговата селективност се јави како причина за нееднаквото третирање на Сиријците. Можности за опстанок таму имаат само оние кои се квалификувани, или барем образовани. Тие имаат најголема шанса за постигнување на висока продуктивност и со тоа заработка на висока плата. Селективноста всушност почнува и порано од тоа. Почнува во моментот на тргнувањето кон Германија. Средовечните фамилии, бремените жени, малите деца сигурно не се погодни за таков вид на екстремно патување на отворени чамци. Затоа, мажите се оние кои се спремни на таков чекор. Заклучно, образованите, квалификуваните мажи се таа група на бегалци чии шанси за живот во Германија се можни. Така и беше, иако медиумите милуваа да ги покажуваат сликите од децата патници, знаејќи дека тоа буди најголеми емоции. Селективноста како што се гледа, ненамерно се јавила не во една, туку во повеќе основи – возраст, пол, образование. На канцеларката Меркел сигурно не и било пријатно кога нејзините зборови „Дајте ми ги вашите образовани млади мажи“ ненамерно се толкуваат како селективен повик.

Единствен начин на земјите со високи приходи да ја исполнат должноста за спасување без да ги предизикуваат претходно опишаните околности е примената на принципот на солидарност, кој во овој случај би се операционализирал во вид на соработка со другите земји кои нудат засолништа, кои се поблиски во условите до домашните земји на бегалците. Соработката главно би се состоела во финансиска помош. 

Дополнително, се поставува прашањето што ќе се случи со земјата кога мирот повторно ќе биде воспоставен. Конфликтите завршуваат и луѓето во просек се бегалци околу 10 години, а во земјите со среден приход како Сирија, се очекува тој просек да не биде достигнат. Да претпоставиме дека мирот е воспоставен во Сирија, неважно дали е постигнат со политички консензус. Таквотото постконфликтно општество е кршливо, а таа кршливост е обратнопропорционална со економското напредување – колку економијата побрзо закрепне, толку помала ќе биде кршливоста и слабоста на општеството. Објективната стварност дека младите се најспособни за мигрирање и Меркел која бараше млади и способни луѓе за работа, створија неможност за напредок и избавување од хаосот во сириското општество. Најголем хендикеп за било која заедница е непостоење на младо, способно население кое има сила и интелигенција да го накрене општеството.[5]

Заклучок

За исполнување на нашата генерална обврска за спасување или помош на другиот, потребно е да се водиме од принципите на сочуство и солидарност. Истите принципи се подеднакво применливи и во меѓународната заедница. Впрочем тие беа основата која стои зад потребата од создавањето на бегалското право. И повторно, повеќе децении по усвојувањето на Конвенцијата за бегалците можеме да кажеме дека на бегалците им го должиме нашето сочувство и интелигенција. Должноста е интернационализирана – паѓа на грбот на милијарди луѓе групирани во над 200 земји. Партнерството, компаративната предност и фер распределбата на товарот помеѓу државите се покажуваат како супериорни наспроти соло играта. Солидарноста пак, настапува тука со цел да не се изведе сценариото каде никој не презема ништо, туку сите да преземат се. За време на сириската криза ништо од ова не се случи. Главните „минувачи“, земјите од Арапскиот Залив и земјите на ОЕЦД потфрлија поради меѓународна некоординираност. Во најголем дел, тоа се должи на несоодветната меѓународна архитектура во областа на бегалската политика. Доколку не успеавме да ги избегнеме грешките и оставивме да се случат, барем да направиме да не се повторат. Повторувањето е мајка на знаењето, но не и кога се работи за повторување на фатални катастрофи кои го чинат светот милиони животи.

Фусноти
  1. Paul Collier, „The Еthics of International Aid” во The Oxford Handbook of International Political Theory (Ofhord, 2017: Oxford University Press)
  2. Thomas Pogge, „World Poverty and Human Rights“ (Cambridge, 2008: Polity)
  3. Matthew Gibney, „The Ethics and Politics of Asylum” (Cambridge, 2004: Cambridge University Press)
  4. Matthew Gibney тврди дека поделбата на товарот меѓу државите е нормативна цел која е добра и за државите и за бегалците, „Refugees and Justice between States”, European Journal of Political Theory, 14/4 (2015): 448-63
  5. Дилемата е во тоа дали бегалците кои се засолнале во друга земја имаат колективна одговорност за сопствените земји или пак нивната индивидуална слобода е поважна. в. Kieran Oberman „Can Brain Drain Justify Immigration Restrictions?”, Ethics, 123/3 (2013): 427-55
Користена литература
  1. „REFUGE: Transforming a Broken Refugee System” – Alexander Betts, Paul Collier
  2. Martin Ruhs „The Price of Rights: Regulating International Labor Migration” (Princeton, 2013: Princeton University Press)
  3. James C. Hathaway „Why Refugee Law Still Matters”
  4. Michael Walzer „Spheres of Justice“ (Oxford, 1983: Martin Robertson)
  5. Samuel Scheffler „Relationships and Responsibilities“
  6. Kimberley Hutchings, Global Ethics (Cambridge, 2010: Polity)
By Nikola Donev

Користење на социјалните мрежи во циклусот на раселување

Автор:
Дона Николовска

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Правен факултет  „Јустинијан Први“ – Скопје
Правна клиника за право за бегалци
2020, Скопје

Вовед

Подемот на интернет технологијата и појавата на социјалните мрежи придонесе значајни промени кои влијаат на сите луѓе во светот. Создавањето на социјалните мрежи воспостави еден нов свет на полесно функционирање, информирање како и комуницирање меѓу луѓето.  Како што е познато меѓу најпопуларните и најмногу користени мрежи се Facebook – мрежно место кое служи како услуга за социјално вмрежување со слободен пристап, Whatsapp мрежата која се користи за бесплатна комуникација како и споделување медии, речиси еднаквата-Viber, GPS како единствен целосно функционален навигациски сателитски систем, Twitter како социјална мрежа за микроблогирање и други.  Ефикасноста на овие мрежи може да ја забележиме преку нивната глобална употреба. На пример, според последните истражувања скоро 3 милијарди луѓе во светот користат Facebook, Instagram, Whatsapp или Messanger, од кои секојдневно се активни просечно 1.73 милијарди луѓе.[1]

Широка примена како и најесенцијална потреба на информатичката и комуникациската технологија и користење на социјалните мрежи постои на особен начин кај луѓето погодени од природни катастрофи или вооружени конфликти[2]. На пример, во истражување за користењето на Twitter мрежата околу Јапонскиот земјотрес во 2011, научници пронашле значителен пораст на дистрибуцијата на твитови веднаш по земјотресот, што предлага дека Twitter мрежата е значителен извор на информации веднаш по катастрофа или криза.[3] 

Кризни ситуации во кои социјалните мрежи би имале огромно влијание се се’ повеќе. Во 2015 година бевме сведоци на една вонредна состојба предизвикана од големиот прилив и транзит од околу 1 милион бегалци и мигранти во нашата земја. Според УНХЦР на крајот на 2019 година 79.5 милиони луѓе се сеуште раселени.[4]  Социјалните медиуми се се’ повеќе популарни помеѓу бегалците како извор на информации при подготовката за тоа каде да мигрираат, за контакт со криумчари, владини информации од државата одбрана како дестинација и евалуација на споделени бегалски и мигрантски искуства на други во слична ситуација.[5]    

Имајќи ги во предвид овие два феномена, информатичката и комуникациската технологија и присилно раселените лица, предмет на оваа семинарска работа е користењето на социјалните мрежи во циклусот на раселување на лицата кои биле присилени да ги напуштат своите домови.

I.

Бегалците кои се жртви на немири во својата држава, на воени конфликти, на прогон, дискриминација и слично, се приморани да ја напуштат својата држава. Помогнати и од интернетот, овие лица посветуваат големо внимание на чекорите кои треба да ги превземат, разгледувајќи различни варијанти и остварување на целта на најбезбеден начин. Преку социјалните мрежи бегалците имаат едноставен пристап до оние факти кои им се потребни и така создаваат план за тоа кој пат, односно која рута би ја одбрале и степенот на опасност по патот. Доколку веќе е одбрана целната дестинација, тогаш бегалците се обидуваат да се стекнат со информации околу границите кои треба да ги поминат, информирање околу моменталната ситуација на границите и евентуални тековни промени, односно затварање на граничните премини, каде би можеле да остварат контакти со други бегалци, како да дојдат до доверливи криумчари и слично. Така на пример, тие однапред прибираат информации каде би можеле да се приклучат на бесплатен Wi-Fi, каде би нашле засолниште, храна и каде би можеле да примат или сменат пари и слично. За многу од овие информации тие се претходно запознаени преку статуси споделени на мрежите како Facebook, Twitter или пак преку остварување контакт преку други мрежи.

Според истражувањето на Холандските Универзитети од март 2018 година[6], може да се забележи користењето на социјалните мрежи пред и за време на миграцијата, односно дека пред започнување на нивниот пат, масовно се користат социјалните мрежи како Facebook кое потоа се намалува за 50%, додека за време на миграцијата подеднакво се користат алатките за инстант пораки како Whatsapp, а особено се зголемува користењето на алатки за ориентација како Google Maps.


Друга намена на информатичката технологија е безбедно чување на документи и финансиски средства. Така, пред да го започнат својот пат, бегалците се осигуруваат дека ги имаат испратено во електронска форма на некоја од нивните мрежни апликации есенцијалните документи, како што се скенирани патни исправи, свидетелства, изводи на родени, докази за нивното прогонување, па дури и снимки од воени злосторства, контакти, одредена сума на пари и слично. Тоа е начин на кои ќе можат безбедно да ги понесат со нив и да ги користат кога ќе пристигнат до посакуваната дестинација, по потреба. Тука информатичката и комуникациската технологија претставува голема предност, бидејќи се јавува како начин на кој сите тие есенцијални работи ќе бидат пренесени во виртуелниот свет, односно би биле содржани во мобилните телефони до моментот кога ќе им притребаат и каде што е многу потешко да се дојде до пристап од страна на неовластени лица или пак да дојде до нивно уништување, кражба или злоупотреба. 

За 90% од мигрантите е речиси невозможно да го остварат своето патешестиве по редовен пат. Поради тоа тие воспоставуваат контакт и користат услуги на криумчари. 

Бегалците меѓу првите чекори што ги превземаат е пронаоѓање доверлив и искусен криумчар и обезбедување на средства за нивните услуги. Најчесто тоа претставува предизвикувачка ситуација поради сумите кои криумчарите првично ги поставуваат, а кои можат да се променат во текот на рутата, со што да западнат во безизлез и дури да станат жртви на трговија на луѓе доколку не обезбедат нови парични средства.

Многу од бегалците претражуваат по социјалните мрежи за сите можни варијанти. При користење на социјалните мрежи, апликацијата Facebook претставува платформа на која има стотина групи како што е на пример ‘’Како да емигрираш до Европа’’, каде криумчарите ги споделуваат своите понуди, како и информации за контакт[7]. По првичниот контакт со криумчарите комуникацијата се префрла на други социјални мрежи со користење на шифрирани пораки, на пример, преку Whatsapp и Viber. На тие платформи бегалците ги добиваат деталните информации за рутите, како би се одвивало нивното движење, цените и слично.

Во последните години изгледа како да се зголемува бројот на раселени лица исто како и порастот на технологијата, криумчарите стануваат се повеќе и подобро обучени криминалци, како и што поставуваат се повисоки цени, а и потешко е да бидат забележани и спречени од полицијата. Поради истите причини, особено после војната во Сирија, криумчарењето постана мулти-милионерска индустрија. Според Европол, aгенцијата на Европската унија за извршување на законодавствата која им помага на државите членки да се справат со тешки меѓународни кривични дела и тероризам, просечната сума на пари здобиени преку процесот на криумчарење достигнува 6 милијарди долари годишно.[8]

Владини и невладини социјални мрежи 

Препознавајќи ја важноста на интернетот и социјалните мрежи најголем број на влади ги објавуваат на своите веб стани нивните политики за азил или начинот на кој може да се стекне азил. Дури во случајот на Грција бегалците имаат можност да поднесат барање за азил преку Skypе[9]. 

Од друга страна, владите на државите од кои бегаат бегалците како на пример Афганистан, ги користат социјалните мрежи да ги обесхрабрат луѓето да ја напуштат државата на начин што објавуваат ужасни фотографии и приказни за луѓето кои го загубиле животот на патот према Европа. Бегалците најчесто не им веруваат на овие информации и ги сметаат за владина пропаганда[10]. 

Исто и одредени влади во Европската Унија ги користат социјалните мрежи за да ги одвратат бегалците, на пример владата на Финска организираше кампања на Facebook наречена не-доаѓај со фокус на младината во Турција и Ирак[11].

Моќта на социјалните мрежи ја препознаваат и меѓународните организации кои се бават со бегалци и мигранти, како и невладините организации кои сите објавуваат основни информации од корист за бегалците и мигрантите, како и нудат различни форми за комуникација во случај на потреба. Така на пример, УНХЦР има посебен портал help.unhcr.org кој содржи основни информации од повеќе земји во врска со азилот и нуди контактни броеви за итна помош преку телефон, Whatsapp, Viber[12].

Споделени искуства

Во 2015 година Меѓународниот комитет за спас дојде до констатација за поседувањето и користењето на мобилните телефони. Тој заклучок е настанат како резултат на регуларната проверка на предметите кои што ги носат во патните торби. Речиси во сите патни торби е забележано присуство на мобилен телефон.[13]  Оваа информација ни доловува една слика за важноста и потребата на тие уреди.

Бегалците се обидуваат да го остварат своето патување на што повеќе безбеден начин, собирајќи информации и барајќи совети, избегнувајќи ги ризиците. Благодарение на информатичката и комуникациската технологија овој фактор е значајно помогнат, а на кој начин ќе се запознаеме подолу во текстот.

Како што разгледавме погоре во табелата, како најкористени мрежи кои наоѓаат огромна корист кај бегалците се Whatsapp, Viber, Messenger, Facebook, Twitter и сл.[14] Kонкретно ќе ја земеме за пример мрежата Facebook, каде што е забележано често споделување на искуства, предупредувања и слично.

Бегалците најчесто ги споделуваат информациите преку индивидуални објави или објави во одередени Facebook групи. Карактерот на тие објави може да биде различен.

Дел од објавите содржат предупредувања, како на пример која рута да се обиде да се избегне, каде бегалците наишле на проблеми според нивните лични патувања, каде би можеле да бидат измамени, информации околу граничните премини како што може да дојде до нивно затварање и слично.

Сомалиската младинска организација Анти Тарииб се обиде да ги предупреди Сомалијците на опасностите од нерегулараната мигразија за Европа, преку објави на нивната Facebook група. 

Слика8:  Преводот гласи: Еј! Разбудете се, слушајте и видете низ што минуваат оние што тргнаа во Тахрииб и на крај ги загубија животите во морето или во ќелиите од глад. Нашите сестри се експлоатирани и злоупотребени. Вие сте лидери на утрешнината кои се потребни на земјата. Да го запреме Тахирииб[15].

Една од најзначајните работи е сентименталната страна на употребата на овие мрежи. Преку нив, бегалците ја имаат можноста постојано да се во контакт со својата фамилија, своите пријатели. Преку мобилните телефони тие се само неколку потези оддалечени од комуникација. Како и во другите случаи, таа се остварува за позитивни вести и прославување на успешна миграција, чисто за проверување на состојбата на нивните блиски, споделување фотографии, музика и слично.

 

Ризици и идни перспективи на комуникациската технологија во бегалскиот контекст

Информатичката и комуникациската технологијата која што ни е достапна денес претставува огромна предност во нашите животи. За користењето на социјалните мрежи ни се потребни само неколку фактори, како паметен телефон и интернет мрежа и со неколку потези веќе сме поврзани со широк спектар на можности. На бегалците со користењето на социјалните мрежи, значително им е олеснат процесот на миграција, со брзата размена на информации и разните контакти. Меѓутоа, поради одредени ризици, понекогаш користењето на социјалните мрежи може да допринесе повеќе штета, отколку добро.  

Мобилните телефони не се секогаш  во функција, како на пример не поседување на SIM картички, недостапност на мрежа, недостапност на интернет, празна батерија и други технички проблеми и тоа може да се појави како пречка. Разбирливо е при едно такво патешествие, пристапот до потребната функционалност на мобилниот телефон да не е секогаш достапна.

При интервју на еден од бегалците тој изјавува дека: ,,Во Сирија имаше слаба интернет конекција. Дома, имав рутер за подобар сигнал. За време на патувањето ми беше лесно да најдам пристап до интернет конекција, освен во Македонија. Немав локална SIM-картичка во Македонија. Во Турција имаше интернет во јавниот превоз(Махди, машко, 35 години).’’[16]

Еден од ризиците при патот на бегалците, претставува споделувањето на лажни вести. 

Најчесто бегалците се жртви на измами од страна на криумчарите. Имено, повеќето криумчари користат Facebook за да ги објават своите понуди. Многу често тие создаваат нереална слика за тоа како би изгледал патот до посакуваната земја, со цел полесно да ги привлечат бегалците да ги исконтактираат. Истото нешто го прават и околу претставувањето на државите до кои можат да стигнат. Споделуваат разни објави каде им ветуваат на бегалците дека животот во таа земја би им бил со одлични улови. Односно, може да бидат споделени лажни вести како на пример дека на секој човек му следи добивање на азил во брза постапка, бесплатно образование, работно место и слично. 

Спротивно на ова пак, социјалните мрежи можат да бидат доста корисни, на пример, освен претходно елаборираното, тие можат и да помогнат да се добие меѓународна заштита. 

Така, во 2019 година млада девојка која ја напуштила својата држава поради насилство, откако била забележана од властите и било соопштено дека ќе мора да се врати кај својата фамилија. Знаејќи за последиците, односно смртна казна, Рахав се изолирала на аеродромот во Тајланд и веднаш превземала мерки. Со помош на платформата Twitter успеала да алармира и со помош на активисти и други организации, да се спаси и  да добие азил во Канада[17].

Заклучок

Со оглед на начинот на функционирањето на информатичката и комуникациската технолигја, основен предуслов за нивно користење кога ќе го напуштите вашиот дом е поседување на т.н. паметен телефон и пристап до интернет мрежа. Така што, поседување на ваков уред и пристап до интернет мрежа стана составен дел на подготовката на бегалците кои се спремаат да ја напуштат својата држава и средства за преживување во текот на нивното патешествие, свесни дека во денешно време скоро да не постои друг начин да се пристигне во безбедна за нив земја, на пример земја на Европската Унија, освен преку нерегуларено преминување на границите. Повторно, еден бегалец од Сирија за да пристигне во Германија мора да помине 6-7 држави со сите ризици при таквото движење. Затоа, бегалците во денешно време се обидуваат да ги превземат сите мерки кои би ги намалиле ризиците при нивното патешествие и пристапот до социјалните мрежи претставуваат огромна важност, до толку што тие се мерат со потребата за најосновните фактори за преживување.

Врз основа на изложеното, можеме да заклучиме дека скоро ниту еден бегалец нема да се осмели да патува без да понесе и користи паметен телефон. Истовремено, социјалните мрежи стануваат се повеќе напредни и лесно пристапни. Оваа појава може да биде од огромен бенефит за бегалците, но за истата се свесни и оние кои секако имаат експлоитативен пристап кон состојбата на бегаллците. 

Поради тоа се тоа се наметнува потребата да се стандардизираат интернет платформите и средствата за комуникација кои се проверени.

Сепак бегалците преку информатичките и комуникациските технологии добиваат широк спектар на можности, кои апсолутно треба да ги користат во нивна предност, избегнувајќи ги ризиците, користејќи ги најбезбедните опции, рути итн., прибирање на информации и слично. Притоа значително да внимаваат да не бидат вовлечени во темната страна на овие медии, како измама, кражби, криминал, злосторства и друго.

Информатичката и комуникациската технологијата која што ни е достапна денес претставува огромна предност во нашите животи. За користењето на социјалните мрежи ни се потребни само неколку фактори, како паметен телефон и интернет мрежа и со неколку потези веќе сме поврзани со широк спектар на можности. На бегалците со користењето на социјалните мрежи, значително им е олеснат процесот на миграција, со брзата размена на информации и разните контакти. Меѓутоа, поради одредени ризици, понекогаш користењето на социјалните мрежи може да допринесе повеќе штета, отколку добро.  

Мобилните телефони не се секогаш  во функција, како на пример не поседување на SIM картички, недостапност на мрежа, недостапност на интернет, празна батерија и други технички проблеми и тоа може да се појави како пречка. Разбирливо е при едно такво патешествие, пристапот до потребната функционалност на мобилниот телефон да не е секогаш достапна.

При интервју на еден од бегалците тој изјавува дека: ,,Во Сирија имаше слаба интернет конекција. Дома, имав рутер за подобар сигнал. За време на патувањето ми беше лесно да најдам пристап до интернет конекција, освен во Македонија. Немав локална SIM-картичка во Македонија. Во Турција имаше интернет во јавниот превоз(Махди, машко, 35 години)’’.

Еден од ризиците при патот на бегалците, претставува споделувањето на лажни вести. 

Најчесто бегалците се жртви на измами од страна на криумчарите. Имено, повеќето криумчари користат Facebook за да ги објават своите понуди. Многу често тие создаваат нереална слика за тоа како би изгледал патот до посакуваната земја, со цел полесно да ги привлечат бегалците да ги исконтактираат. Истото нешто го прават и околу претставувањето на државите до кои можат да стигнат. Споделуваат разни објави каде им ветуваат на бегалците дека животот во таа земја би им бил со одлични улови. Односно, може да бидат споделени лажни вести како на пример дека на секој човек му следи добивање на азил во брза постапка, бесплатно образование, работно место и слично. 

Спротивно на ова пак, социјалните мрежи можат да бидат доста корисни, на пример, освен претходно елаборираното, тие можат и да помогнат да се добие меѓународна заштита. 

Така, во 2019 година млада девојка која ја напуштила својата држава поради насилство, откако била забележана од властите и било соопштено дека ќе мора да се врати кај својата фамилија. Знаејќи за последиците, односно смртна казна, Рахав се изолирала на аеродромот во Тајланд и веднаш превземала мерки. Со помош на платформата Twitter успеала да алармира и со помош на активисти и други организации, да се спаси и  да добие азил во Канада.

Фусноти
  1. Види: https://zephoria.com/top-15-valuable-facebook-statistics/
  2.  Houston, J. B., Hawthorne, J., Perreault, M. F., Park, E. H., Goldstein Hode, M., Halliwell, M. R., … & Griffith, S. A. (2015). Social media and disasters: a functional framework for social media use in disaster planning, response, and research. Disasters, 39(1), 1-22.
  3.  Thomson, R., Ito, N., Suda, H., Lin, F., Liu, Y., Hayasaka, R., … & Wang, Z. (2012, April). Trusting tweets: The Fukushima disaster and information source credibility on Twitter. In ISCRAM.
  4.  Види: https://www.unhcr.org/news/press/2020/6/5ee9db2e4/1-cent-humanity-displaced-unhcr-global-trends-report.html
  5.  Dekker, R., Engbersen, G., Klaver, J., & Vonk, H. (2018). Smart refugees: How Syrian asylum migrants use social media information in migration decision-making. Social Media+ Society, 4(1), 2056305118764439.
  6.  Dekker, R., Engbersen, G., Klaver, J., & Vonk, H. (2018). Smart refugees: How Syrian asylum migrants use social media information in migration decision-making. Social Media+ Society, 4(1), 2056305118764439.
  7.  Види: http://www.mixedmigration.org/wp-content/uploads/2018/05/015_getting-to-europe.pdf
  8.  INTERPOL,  (2016). Migrant Smuggling Networks: Joint Europol-INTERPOL Report. Europol INTERPOL. 
  9.  Види: http://asylo.gov.gr/en/?page_id=72
  10.  Види: https://www.unhcr.org/5909af4d4.pdf
  11.  Види: http://www.mixedmigration.org/wp-content/uploads/2018/05/015_getting-to-europe.pdf
  12.  Види: https://help.unhcr.org/northmacedonia/where-to-seek-help-in-north-macedonia/
  13.  Frouws, B., Phillips, M., Hassan, A., & Twigt, M. (2016). Getting to Europe the WhatsApp way: The use of ICT in contemporary mixed migration flows to Europe. Regional Mixed Migration Secretariat Briefing Paper.
  14.  Dekker, R., Engbersen, G., Klaver, J., & Vonk, H. (2018). Smart refugees: How Syrian asylum migrants use social media information in migration decision-making. Social Media+ Society, 4(1), 2056305118764439.
  15.  Dekker, R., Engbersen, G., Klaver, J., & Vonk, H. (2018). Smart refugees: How Syrian asylum migrants use social media information in migration decision-making. Social Media+ Society, 4(1), 2056305118764439.
  16.  Dekker, R., Engbersen, G., Klaver, J., & Vonk, H. (2018). Smart refugees: How Syrian asylum migrants use social media information in migration decision-making. Social Media+ Society, 4(1), 2056305118764439.
  17. https://www.theguardian.com/world/2019/jan/11/canada-and-australia-in-talks-with-un-to-accept-saudi-asylum-seeker-rahaf-mohammed-al-qunun
Користена литература
  1. Види: https://zephoria.com/top-15-valuable-facebook-statistics/
  2. Houston, J. B., Hawthorne, J., Perreault, M. F., Park, E. H., Goldstein Hode, M., Halliwell, M. R., … & Griffith, S. A. (2015). Social media and disasters: a functional framework for social media use in disaster planning, response, and research. Disasters, 39(1), 1-22.
  3.  Thomson, R., Ito, N., Suda, H., Lin, F., Liu, Y., Hayasaka, R., … & Wang, Z. (2012, April). Trusting tweets: The Fukushima disaster and information source credibility on Twitter. In ISCRAM.
  4.  Види: https://www.unhcr.org/news/press/2020/6/5ee9db2e4/1-cent-humanity-displaced-unhcr-global-trends-report.html
  5.  Dekker, R., Engbersen, G., Klaver, J., & Vonk, H. (2018). Smart refugees: How Syrian asylum migrants use social media information in migration decision-making. Social Media+ Society, 4(1), 2056305118764439.
  6.  Види: http://www.mixedmigration.org/wp-content/uploads/2018/05/015_getting-to-europe.pdf
  7.  INTERPOL,  (2016). Migrant Smuggling Networks: Joint Europol-INTERPOL Report. Europol INTERPOL. 
  8.  Види: http://asylo.gov.gr/en/?page_id=72
  9.  Види: https://www.unhcr.org/5909af4d4.pdf
  10.  Види: https://help.unhcr.org/northmacedonia/where-to-seek-help-in-north-macedonia/
  11.  Frouws, B., Phillips, M., Hassan, A., & Twigt, M. (2016). Getting to Europe the WhatsApp way: The use of ICT in contemporary mixed migration flows to Europe. Regional Mixed Migration Secretariat Briefing Paper.
  12. https://openmigration.org/en/op-ed/mobile-refugees-and-smartphones/
  13. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/2056305118764439
  14. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/2056305118764438
  15. https://www.reuters.com/article/us-europe-migrants-facebook-idUSKCN0R14CX20150901
  16. https://is.muni.cz/el/1423/jaro2016/SOC783/SOC_783_Week_9_Wall_et_al_2015.pdf
  17. https://spheres-journal.org/contribution/media-use-during-escape-a-contribution-to-refugees-collective-agency/
  18. https://www.theguardian.com/world/2019/jan/11/canada-and-australia-in-talks-with-un-to-accept-saudi-asylum-seeker-rahaf-mohammed-al-qunun
By Nikola Donev

Косовската бегалска криза

Автор:
Горјан Ѓоргиев

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Правен факултет  „Јустинијан Први“ – Скопје
Правна клиника за право за бегалци
2020, Скопје

Причини и услови за настанување на косовската бегалска криза

Потеклото и причините за настанувањето на косовската бегалска криза, најнапред треба да се согледаат и разберат низ призмата на новиот бран на национализам во периодот од 1970 – 1980 г. Имено, иако во Косово живееше (и се уште живее) албанско и српско население, каде доминантни се Албанците, сепак, Косово и понатаму беше и остана симбол на националистичките аспирации и на Албанците и на Србите[1].  И покрај многубројните причини кои постоеа во тој период, и секако сложената гео – политичка ситуација во која се наоѓаше не само Косово, туку и целата поранешна Југославија, сепак постојат 3 клучни причини во текот на 1980 и 1990 г. кои доведоа до оваа бегалска криза. Станува збор за следните круцијални моменти, испреплетени со низа политички и етнички тензии:

  • Подемот и власта на Слободан Милошевиќ
  • Нападите и “етничкото чистење„ на косовските Албанци кое го спроведоа воените и паравоените структури на Југославија под директно раководство на Милошевиќ, кои го изненадија светот и меѓународната заедница воопшто [2]
  • Воената интервенција на НАТО алијансата

Од суштинско значење е секако, да се прикаже, што беше резултатот на претходно споменатите настани. Имено, во текот на целиот период во деведесетите години, а особено во моментите на интервенцијата на НАТО, околу 863.000 луѓе беа принудени да побараат прибежиште надвор од Косово, а дополнително околу 590.000 беа внатрешно раселени, заедно, овие бројки имплицираа дека над 90% од населението од Косово било раселено од своите домови*. Во најголемиот број од случаите, косовските Албанци кои беа принудени да ги напуштат своите домови, со автобуски беа пренесувани до јужната граница со Република Македонија, а во многу други случаи бегалците, самоиницијативно со автомобили, трактори и други моторни возила ја следеле автобуската рута до самата граница со Македонија. Исто така, значително е и да се спомене дека многумина од бегалците, поради недоволен капацитет на возовите, беа принудени пешки да одат по железничката пруга за да стигнат до јужната граница. Имено, железничкиот превоз одиграл огромна улога во овие масовни иселувања. За илустрација: железничкиот сообраќај помеѓу Приштина – Република македонија, во нормални околности и услови се одвиваше на дневно ниво со 2 воза, составени со 3 вагони, но, по избивањето на кризата железничкиот сообраќај се мултиплицираше и се одвиваше со 3 до 4 дополнителни возови на дневно ниво, кои возови броеа од 13 до 20 вагони[3]. Дури, во еден извештај се нотира дека воз со 28 вагони преполн со луѓе, ја напуштил железничката станица во Приштина упатувајќи се кон јужната граница со Република Македонија.

Сето ова се рефлектираше во Република Македонија на економски, политички и безбедносен план.

Справувањето на Република Македонија со бегалската криза

 Како последица на кризата во Косово, пролетта 1999 година, во Република Македонија се случи оргормен наплив на мигранти, главно етнички Албанци кои побараа меѓународна заштита во нашата држава. На 02.03.1999 година, Владата на Република Македонија, донесе Заклучок за давање на привремена хуманитарна заштита. Изразено во бројки согласно податоците на МЦМС, УНХЦР и Црвениот Крст, бројката на мигрантите кои влегле во Република Македонија се проценува на околу 360.000 лица.

Oколу 170.000 лица беа сместени кај семејства домаќини, а останатите во бегалски кампови. Сепак бројките постојано варираа. Важно е да се напомене, дека и пред почетокот на кризата, економската состојба на македонските семејства не беше на завидно ниво, а со започнувањето на косовската криза, таа уште повеќе се влоши. Најголем дел од бегалците беа сместени во повеќечлени семејства, кои заедно со згрижените лица понекогаш достигнуваа неверојатна бројка од над 50 членови во едно семејство[4]. На овие семејства, им беше доведена во прашање понатамошната егзистенција. Поддршката од страна на државата за бегалците и семејствата домаќини се состоеше во доделување на пакети со храна и хигиенски производи. Во реализацијата на ова, беа вклучени 21 невладина организација, кои вршеа идентификација и дистрибуција на помошта до крајните корисници во 17 различни региони во земјата. Дистрибуцијата на пакети започна на 19.05.1999, и во петте месеци кои следеа, се дистрибуираа вкупно 2.495.94 тони храна, 299,4 тони хигиенски производи и 60 тони храна и хигиенски производи за бебиња [5]. Карактеристично беше тоа што севкупните набавки беа од Македонија, а во најголем број беа т.н. продукти “произведено во Македонија„ со што значително се поддржа локалната економија.

Покрај тоа што мигрантите беа сместувани во семејства, остаткот од нив беа сместени во бегалски кампови кои се наоѓаа претежно на северната територија на државата. Најголем број од бегалците беа сместени во кампот Стенковец, кој се наоѓаше кај истоименуваниот аеродром во близината на Скопје. Останатите, беа сместени во други кампови низ територијата на државата, а камповите кои примија најголем број на бегалци се следниве:

Стенковец 1
30.000
Стенковец 2
32.000
Чегране
42.000
Сенокос
9.800
Радуша
7.500

Табела 1. Извор: УНХЦР и Македонски Црвен Крст

Од сведоштвата на огромниот број на бегалци, може да се заклучи дека условите во овие бегалски кампови биле супстандардни, без одржување на едно достоинствено ниво за нормално функционирање и живот на човекот. Имено, многумина од бегалците овие кампови ги нарекуваа логори, со огромни метални огради високи од по околу 2,5 каде стои војската и полицијата за да ги задржи бегалците, и да не може никој да излезе, условите биле ужасни, премногу луѓе на многу мало место[6].

Најголем предизвик во справувањето со кризата и градењето на ваквите кампови, беше водоснабдувањето, одржувањето на хигиената и справувањето со отпадните води кои имаа огромно влијание врз животот на жителите на околните села каде се наоѓаа камповите, но секако и врз животната средина воопшто. Потребата за менаџирањето на овие 3 главни сегменти (водоснабдување, одржување хигиена и справување со отпадните води), беше, нормално, драстичното зголемување на популацијата заради бегалците со што се наруши природната рамнотежа во водоснабдувањето. Од друга страна, количината на отпадните води се зголеми, загрозувајќи го изворот Рашче, од кој Скопје се снабдува со неопходната вода за пиење[7]. Селата Радуша, Бојане и Рашче (околу кои и се наоѓаа бегалските кампови) се лоцирани во првата заштитна зона на изворот Рашче, главен извор за снабдување на Скопје. Со преземените активности околу водоснабдувањето и канализацијата во овие села, не се решаваше само проблемот на селата и проблемот со водоснабдувањето на камповите и околните села, туку се придонесува и во заштитата на водата за пиење за Скопје.

Последиците од кризата врз Република Македонија и крајот на бегалската криза

Се проценува дека овој бран, наплив на бегалци во Република Македонија, изразено процентуално изнесуваше околу 17,5 – 18% од вкупното население во државата. Според некои аналитичари, волкавиот наплив на бегалци во одреден момент, дури и ја променило демогравската структура на населението во државата. Исто така, многу е важно да се напомене и краткиот временски период (5 – 7 дена) во кој дојде до наплив на толкав број на бегалци, со што за една мала, економски нестабилна и не толку моќна држава претставуваше навистина сериозен предизвик. Доколку стане збор за ист толкав број на мигранти, кои за толку краток временски период би се населиле во други, по големи и развиени европски држави, несомнено е дека без оглед на нивниот степен на развој, овој бран ќе претставува навистина огромен дестабилизирачки фактор пред се, во поглед на економската стабилност на државата. Сепак, Република Македонија во бројни наврати трпеше огромни критики од меѓународната заедница и од страна на огромен број меѓународни организации чија активност беше насочена кон заштита и унапредување на човековите права, во поглед на тоа како се справува со кризата и исто така заради супстандардните услови кои постоеа во бегалските кампови. Од друга страна, претставници на тогашната влада, сметаа дека државата одлично се справува со кризата и напливот на бегалци, доколку се земе во предвид фактот економската сила и ресурсите со кои располагаше земјата, а исто така и со оглед на фактот дека доби премногу мала, речиси и незначителна помош од меѓународната заедница. Македонската економија во периодот на кризата претрпела речиси 600.000 долари директни и индиректни загуби, а пристапот до соверените пазари и увозот и извозот со северниот сосед Србија беа целосно прекинати. Уште еден интересен аспект и последица од оваа криза е тоа што, македонските граѓани, чувствувајќи се несигурно заради кризата, започнале да ги повлекуваат своите депозити од банките. Во тој период, девизните депозити се чувале во странските а не во домашните банки, при што тогашната влада се соочи со уште еден предизвик за тоа како да ги донесе парите на македонските граѓани, со оглед на тоа што скопскиот аеродром беше затворен заради интервенцијата на НАТО во соседна Србија. Носењето на парите се реализираше преку соседна Грција, преку атинскиот аеродром при што по копнен пат беа донесени во Македонија. Ова претставуваше сериозен индикатор дека македонските граѓани не се чувствуваат воопшто безбедно и стабилно.

Кризата со бегалците траеше се до 06.1999 година, односно се додека не престана воената интервенција на НАТО во соседна Србија, кога Слободан Милошевиќ беше принуден да ги повлече своите војници од Косово и останатите региони. Наспроти сите стравови и сомнежи кои постоеа тој период дека ќе се случи т.н. албанизација на Македонија, дека ќе се промени демографската структура и слично, сепак најголем број од бегалците се вратија назад во своите домови. На крајот на 1999 година, останаа само 8.103 бегалци, главно Роми од Косово. Нивниот број продолжи да се намалува, по основ на доброволна репатриација или доброволно индивидуално заминување во трети земји. Така, на крајот на 2000 година по основа на привремена заштита во Република Македонија, престојуваа 5.416 бегалци, на крајот на 2001 – 3.410, а на крајот на 2002 – 2.750 лица, така што во ноември 2008 година, бројот на овие групи изнесуваше 1.300 лица. 9 На 22.09.2003 година, Владата на Република Македонија донесе Заклучок, со кој ја укина привремената хуманитарна заштита на бегалците од Косово. При тоа, на сите оние, за кои сметаа дека се уште не се создадени услови за безбедно враќање и престој на Косово, им беше овозможено да поднесат индивидуални барања за признавање право на азил во Република Македонија, согласно со новиот Закон за азил и привремена заштита, кој стапи во сила, во август 2003 година. Ова право има беше доделено на 2.311 лица[8].

Фусноти

 1. The Kosovo Report (OXFORD, University press, n.d.), стр. 33

2. Ibid стр. 88

3. Ibid стр. 90

4. МЦМС Годишен Извештај 1999 (Скопје: МЦМС), стр.10

5. Ibid. стр. 11

6. NATO Bombardovanje: Kosovska Izbeglička Kriza u Makedoniji, Dve Decenije Kasnije,” BBC News na srpskom (BBC), пристапена Јули, 14, 2020, https://www.bbc.com/serbian/lat/balkan-48338959.

7. МЦМС Годишен Извештај 1999 (Скопје: МЦМС), стр.10

8. emagazin.mk/vesti/vest/12019?title=gostoprimliva-makedonija-nad-400.000-begalci-od-albanija-bih-i-kosovo-prestojuvale-vo-zemjava,  пристапена на 14.07.2020

Користена литература
 
  1. THE KOSOVO REPORT, conflict, international response, lessons learned, the independent international commission on Kosovo – Oxford university press
  2. THE KOSOVO REFUGEE CRISIS, an independent evaluation of UNHCR’s emergency preparedness and response
  3. ГОДИШЕН ИЗВЕШТАЈ 1999 – Македонски центар за меѓународна соработка
  4. NATO bombardovanje: Kosovska izbeglička kriza u Makedoniji, dve decenije kasnije – https://www.bbc.com/serbian/lat/balkan-48338959
  5. Косовска бегалска криза. Македонија, камп “Стенковец” 1999 година – краток документарен филм
  6. https://emagazin.mk/vesti/vest/12019?title=gostoprimliva-makedonija-nad-400.000-begalci-od-albanija-bih-i-kosovo-prestojuvale-vo-zemjava
  1.  
By Nikola Donev

Кога немам каде да се вратам

- приказни на внатрешно раселени лица од конфликтот 2001

Автор:
Филип Ивковски

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Правен факултет  „Јустинијан Први“ – Скопје
Правна клиника за право на бегалци
2020, Скопје

Апстракт

Во овој труд ќе ја разгледаме проблематиката на внатрешно раселените лица како феномен кој има поголеми размери од надворешните миграции и бегалски кризи со кои сме запознаени. Имено меѓународната правна регулатива ги делигрупите на раселени лица во бегалци, баратели на азил и внатрешно раселени лица. Со сè позатворени меѓународни граници и сè поостри критериуми за доделување азилантски статус развиените индустриски земји сè почесто ги враќаат бегалците уште од граница, доколку воопшто успеат да дојдат до неа. Така на загрозените лица не им останува ништо друго освен да бегаат внатре во сопствената земја. Бројот такви внатрешни бегалци е зголемен пропорционално на намалувањето на бројот меѓународни бегалци. При тоа првите најчесто се во уште полоша состојба отколку вторите. Внатрешните бегалци се повеќе загрозени, посиромашни и им треба повеќе помош, отколку на сите други жртви на војна и природни катастрофи.

Центарот за следење на внатрешното раселување во глобалниот извештај за внатрешно раселување предупредува дека на причините за внатрешно раселување (лицата раселени во границите на земјата) на вкупно 50,8 милиони лица како што се судири, насилства и елементарни непогоди би можеле да се додаде и новиот тип на коронавирусот (Ковид-19).

Воедно еден сегмент од трудот ќе биде посветен на конфликтот кој се случи во нашата држава во 2001 година, состојбата со внатрешно раселените лица по тој повод и од лични искуства ќе дознаеме за едни поинакви искуства кои не се честа тема на интерес во време на конфликт.

Статистички податоци за состојбите

Во извештајот „Изгубени дома“[1] на УНИЦЕФ се вели дека бројот на внатрешно раселени лица како резултат на насилство и конфликт се зголемил од 25 милиони пред една деценија на повеќе од 40 милиони во последните пет години. Исто така, минатата година повеќе од 40 проценти од раселените биле на возраст под 18 години. Во 2019 година се регистрирани околу 33 милиони новораселени, меѓу кои и 12 милиони деца, а УНИЦЕФ наведува дека пандемијата на коронавирусот годинава уште повеќе ја влоши состојбата за раселените деца и семејства. Во извештајот се истакнува дека раселените лица немаат пристап до основни услуги и се изложени на ризик од насилство, експлоатација, злоставување, трговија со луѓе, експлоатација на труд и одвојување од семејството.

Внатрешно раселените лица се „лица или групи лица кои биле присилени или натерани да пребегаат или да ги напуштат сопствените домови или местото на вообичаен престој, особено како резултат на или со цел да ги избегнат ефектите од вооружен конфликт, ситуации на генерализирано насилство, прекршувања на човековите права или природни катастрофи или катастрофи предизвикани од човекот, и кои не преминале меѓународно призната државна граница“.[2]

Дефиницијата дадена во Водечките принципи за внатрешно раселување истакнува два елемента:

1) принудниот или недоброволниот карактер на движењето; и

2) фактот дека таквото движење се врши во рамки на националните граници.

 

Неточни, но често користени термини се „домашни бегалци“ или „внатрешни бегалци“. Внатрешно раселените лица немаат меѓународно признат статус на истиот начин како што бегалците се признаени како странски државјани и заштитени со Конвенцијата за статусот на бегалците од 1951 година. Сепак, внатрешно раселените лица уживаат права во согласност со националните закони и меѓународното право и треба да бидат заштитени на таа основа. Исто така, не треба да го користиме терминот „статус на внатрешно раселено лице“: иако терминот „бегалец“ подразбира специфичен правен статус во согласност со меѓународното право, користењето на терминот внатрешно раселени лица не упатува на таков статус. Голем број земји немаат утврдено правен статус за внатрешно раселени лица како група. Во некои контексти, издвојувањето на внатрешно раселените лица од поширокото население преку доделување посебен правен статус за нив може да подразбира ризик од зголемување на нивната изложеност на дискриминација.

 

Која е разликата помеѓу внатрешно раселено лице и бегалец?

Според Конвенцијата за статусот на бегалците од 1951 година, „бегалец“ е личност која, „заради основано страв од прогон заради причини на раса, религија, националност, членство во одредена социјална група или политичко мислење“ е надвор од земјата на својата националност и не е во можност, или заради таков страв, не сака да се искористи од заштитата на таа земја, или кој, без државјанство и да е надвор од земјата на своето поранешно вообичаено живеалиште како резултат на такво настаните, не е во состојба или, заради таков страв, не е подготвен да се врати на тоа “. Последователните меѓународни инструменти (како што е Декларацијата Картагена за бегалците и Конвенцијата со кои се регулираат специфичните аспекти на проблемите со бегалците во Африка) ја проширија оваа дефиниција за некои држави на лица што бегаат од општите ефекти од вооружен конфликт и / или природна непогода.

Клучен услов да се смета за „бегалец“ е преминување на меѓународна граница. Затоа, лицата што се присилно раселени од своите домови, кои не можат да изберат да ја преминат границата, не се сметаат за бегалци, дури и ако споделуваат многу исти околности и предизвици како и оние што прават. За разлика од бегалците, овие внатрешно раселени лица немаат посебен статус во меѓународното право со права специфични за нивната состојба. Терминот „внатрешно раселено лице“ е само описен.

 

Патологија (причини) за ваквата проблематика

Внатрешното раселување се одвива во широк спектар на контексти, со повеќе двигатели. Водечките принципи даваат неисцрпна листа со причините за внатрешно раселување, вклучувајќи вооружен судир, генерализирано насилство, кршење на човековите права, природни катастрофи или катастрофи предизвикани од човекот. Развојните инвестиции, како што се големи инфраструктурни или урбанистички проекти за обнова, исто така можат да предизвикаат раселување и кршење на човековите права во голем обем.

Покрај раселувањето предизвикано од природни катастрофи или од развој, во повеќето случаи основните причини за раселување се оние кои предизвикале, или барем придонеле за, настанување на вооружени конфликти или ситуации на насилство на прво место. Сиромаштијата, ефектите од климатските промени, недостигот на ресурси, политичката нестабилност и слабиот систем на управување и правдата може да бидат катализатори за раселување предизвикано од конфликт.  Останува една од главните причини за присилно раселување во вооружен конфликт, несомнено, да е кршењето на меѓународното хуманитарно право – и ова е местото каде Меѓународниот комитет на Црвениот крст, согласно мандатот, има специфична улога во потсетување на сите страни во конфликт на нивните законски обврски.

Треба да се напомене дека тие биле присилени од своите домови од истите причини како бегалците, но не поминале меѓународна граница. Честопати прогонувани или под напад од страна на нивните сопствените влади, тие честопати се наоѓаат во очајна состојба од бегалците. Тие исто така ги надминуваат бегалците два на еден. Ниту една меѓународна агенција нема официјална мандат да им помогне. Тие понекогаш се нарекуваат „внатрешни бегалци“, но почесто се познати како внатрешно раселени лица.

 

Кратка анализа на Водечки принципи за внатрешно раселување
 
I. Позадина на водечките принципи
 
Процесот на нивно креирање започнал во 1993 година, на барање на Комисијата за човекови права. Потребата за меѓународни стандарди за заштита на внатрешно раселените лица стана очигледна во 90-тите години кога бројот на луѓе кои биле раселени во рамките на нивните земји поради вооружени судири, етнички судири и злоупотреби на човековите права започнал да расте.

За разлика од случајот со бегалците, дотогаш не постоел меѓународен универзален договор што важи специјално за внатрешно реселените лица. Водечките принципи претставени од тогашниот претставник на генералниот секретар на ООН за раселени лица, М. Францис Денг, до Комисијата на ООН за човекови права во 1998 година и се сметаат за пресвртница на меѓународен план.

Водечките принципи се во согласност со и ги рефлектира меѓународните човекови права и хуманитарното право, како и правата за бегалци по аналогија. Принципите ги толкуваат и применуваат овие постоечки норми во насока на  состојбата со раселените лица. Иако не е обврзувачки правен инструмент, принципите добија значителен авторитет од нивното донесување во 1998 година. Генералното собрание на ООН ги призна како важна меѓународна рамка за заштита на ВРЛ и ги охрабри сите релевантни актери да ги користат кога ќе се соочат со ситуации на внатрешно раселување. Регионалните организации и држави, исто така, ги сметаат принципите како корисна алатка, а некои ги вклучија во законите и политиките.

Последователно се изработени прирачник и правни забелешки со цел Водечките принципи да бидат подостапни.

 

 

II. Содржина

Водечките принципи поставија 30 принципи кои ги опишуваат правата на внатрешно раселените лица (ВРЛ) и одговорностите на националните влади да ги штитат и помагаат нив. Тие детално ги даваат гаранциите релевантни за заштитата и помошта на ВРЛ за време на раселувањето сè до нивното постигнување трајни решенија преку враќање, реинтеграција или решавање на други места во земјата. Тие исто така опфаќаат заштита од произволно раселување. Начелата ја потенцираат примарната одговорност на националните власти за заштита и помош на сите ВРЛ, без оглед на причината за нивното раселување.

Имено, Водечките принципи упатуваат на тоа дека заштитата и помошта на внатрешно раселените лица (во понатамошен текст: ВРЛ) се базира на четири основни начела и тоа:  еднакви права и еднакви обврски – се однесува на констатанцијата дека овие лица ги уживаат правата загарантирани со домашното и меѓународното законодавство. Воедно се истакнува обврската за заштита и спречување на дискриминација како и потребата од соодветен пристап во зависност од таргет групата (како особено ранливи групи ги посочува: децата, жените, старите лица и лицата со попреченост), универзална примена – која се должи на  фактот дека истите се засноваат на постоечкото меѓународно право односно ги повторуваат и разработуваат нормите воспоставени со меѓународното обичајно право, меѓународното хуманитарно право и меѓународното право за правата на човекот кои сами по себе имаат обврзувачки карактер, право да се бара и ужива азил – се нагласува дека ВРЛ и понатаму да бараат и уживаат во правото на азил во други држави независно од нивниот статус на внатрешно раселени лица и сувереноста значи одговорност – се јавува како коректив на ставовите дека меѓународната помош во ваквите ситуации би значела мешање во внатрешните работи на државата, па затоа Водечките принципи ја истакнуваат должноста на државите да обезбедат заштита, фер третман и помош на ВРЛ.

Понатаму, Водечките принципи забележуваат дека арбитрарното раселување е забрането (принципи 5-9). Односно нудат рамка за заштита на лицата од недоброволно раселување и посочуваат на одговорноста на државите и властите за превенција и спречување на таквото раселување. Односно тука се разработуваат начелата за забрана на произлволно раселување, идентификација на алтернативи за раселување, консултации со погодени стани и минимизирање на раселувањето и неговите несакани ефекти.

Прицнипите од број 10 до 23 се однесуваат прашањата на заштита на внатрешно раселените лица. Штом лица се раселени, тие задржуваат широк спектар на економски, социјални, културни, граѓански и политички права, вклучително и право на основна хуманитарна помош (како храна, лекови, засолниште), право да бидат заштитени од физичко насилство, право на образование, слобода на движење и престој, политички права како што е право на учество во јавни работи и право на учество во економски активности. Имено, може да заклучиме дека заштитата е групираната на следниот начин: I група принципи за физичка безбедност и сигурност на поединците (право на живот, право на достоинство и интегритет на личноста, заштита од произволно апсење и притвор, избор на место на живеење, забрана за присилно враќање итн.), II група принципи кои се однесуваат на семејните права (единство на семејството, семејна реунификација, права на децата итн.), III група принципи кои ги опфаќаат економските и социјалните права и IV група принципи кои се фокусираат на граѓанските, политичките и другите слични права.

Четвртиот дел од Водечките принципи се однесува на пристапот до хуманитарна помош, улогата и одговорноста на националните власти како и на меѓународните организации во обезбедување на потребната помош. Значи детално се уредуваат и положбата и одговорностите во процесот на заштита на ВРЛ од страна на домашните власти воедно се посочува и на мандатот на извесни меѓународни организации (Меѓународниот комитет на Црвениот крст, Високиот комесар за белаци на ООН (УНХЦР), УНИЦЕФ, Меѓународната организација за миграции итн.) и нивната улога во испорачување на нивните услуги и тоа непристрасно и без дискриминација. Раселените лица имаат право на помош од надлежни органи при доброволно, достоинствено и безбедно враќање, преселување или локална интеграција, вклучително и помош за враќање на изгубениот имот што одговара на нивното круцијално право на слободно движење и слобода на избор на местото на живеење. Кога враќањето не е можно, Водечките принципи повикуваат на компензација или надомест на штета.

Изнаоѓањето на трајни решенија е крајна цел за внатрешно раселените лица. Решенијата може да се постигнат кога внатрешно раселените лица одново ќе започнат со стабилен и сигурен живот, враќајќи се во матичните места или преселувајќи се на друга локација. Клучната улога во процесот ја сносат националните власти кои треба пред се да го почитуваат начелото на забрана за присилно враќање, потоа афирмација на недискриминирачки однос спрема овие лица како и соодветна реинтеграција во општествените текови. Воедно се поттикнува и тоа властите да доделат брз и непречен пристап на меѓународните хуманитарни организации и другите соодветни чинители во пружање на меѓународна помош во најразлични форми и облици.[3]

 

Краток осврт на конфликтот 2001

Воениот конфликт во Република Северна Македонија од 2001 траeл од јануари до ноември 2001 година. Конфликтот започнал кога албанската паравоена формација Ослободителна Народна Армија (скратено ОНА), ги нападнала безбедносните сили на Македонија. Конфликтот продолжил во поголемиот дел од 2001 година. Се смета дека со потпишување на Охридскиот рамковен договор на 13 август 2001 конфликтот доаѓа до завршница иако дел од акциите продолжиле. Албанските припадници на ОНА биле разоружени од страна на НАТО пактот од 22 – 27 август. По завршување на оваа операција, следувало изјава дека се распушта Ослободителната Национална Армија.

 

Состојбата со внатрешно раселените лица за време и по конфликтот и личните приказни на…

Неспорен заклучок е дека конфликтот е причината за раселувањето на лицата во 2001 година. Имено според Институт за антропологија, до август 2001 година, бројот на раселените лица од конфликтот бил 170.000, од кој 84.669 (август, 2001) внатрешно раселени. Според статистиките, околу 23% од внатрешно раселените лица биле Албанци, додека околу 67% биле етнички Македонци[4]. Бројот на ВРЛ бил комплициран точно да се одреди поради честото движење на ВРЛ кон и од нивните домови за време на конфликтот.

„Раселените“ се една од најмногу повредените групи учесници во војната во 2001, кои под директно влијание на насилство или под закана на насилство морале да ги напуштаат своите домови, не знаејќи кога и дали воопшто ќе се вратат.

Некои од тие луѓе под сугестија на полицијата ги напуштале своите домови бегајќи кон соседните села или блиските поголеми градови, други отишле преку планина избегнувајќи контакт со други. Некои отишле со кола, некои со трактор или дури пешки. Но, сите во несигурност и неизвесност од тоа што ќе биде после. Ние сите нив ги сметаме како „бегалци“ или „раселени“, без оглед на тоа дали некогаш побарале или добиле некој официјален статус како внатрешно раселено лице (ВРС).[5]

Во понатамошниот текст го бидат презентирани и цитати од книгата “Огништа” публикувана од Здружението Мировна акција, а со цел да допреме подлабоко во она што значи да си внатрешно раселено лице, да мора да го напуштиш својот дом и предизвиците кои претстојат на патот.

“Се сеќавам дека бев на школо и почнаа да се слушаат пукотници, нас нè пуштија од школо, учителката нè изнесе сите надвор развикувајќи одете сите по вашите домови затоа што почнува војната, ги слушавме пискотниците на децата, се плашевме, сите бевме исплашени затоа што по патот поминуваа и тенкови, македонски војници, луѓето трчаа.

Родителите … одлучија јас со тетка ми, со двајцата браќа, двете сестри и децата на тетка ми да избегаме. Најлошото беше што моите родители не можеа да дојдат со нас…” [6]

„Јас со себе не зедов ништо … затоа што леб ниту имавме воопшто, даа, и моите деца од овде имаше 48 часа додека пешачевме 18 часа ние не јадевме ништо… кај нас целото село беше пусто…” [7]

„Баш бев на училиште и се сеќавам дека мојата класна, дојде…и ми рече: „Ти уште си тука?“викам, „да, а зашто? Каде треба да бидам?“ Вика: „Ај ако сакаш со мене малку напушти го часот!“ Јас сега како што ми ги изговара тие зборови си станувам директно од клупа и таа ми вика: „Не, не, не“, вика, „врати се!“, вика, „сè што имаш твое“, вика, „земи си со тебе!“… и излегов и таа ми вика: „Слушај не треба веќе да бидеш на настава, треба да си одиш под хитно дома… еве и медиумски, знаеш, кажуваат, дека треба луѓето од Арачиново… не знам што е работа…се сеќавам дека ние бевме изгубени, значи не знаевме на која страна да се свртиме… и велам на мајка ми, „што попрво?,  то да земам?“, вика „Не знам“, вика, „земи една торба и што  можеш да земеш, немаме време. Не дај боже…“, значи, не ни беше важно тоа што требаше да бегаме, значи гледавме да се спасиме само.“ [8]

Неисцрпна е листата на проблеми и предзвици кои следувале понатаму за овие лица. Секој ден носел само нови стравови, трауми и неизвесности.

… без родителите, без мама, се чувствував многу лошо, се чувствував, сакав да се вратам… сакав да се вратам но тие не ме пуштаа, не знаев дали ќа ги видам пак родителите, дали ќе го видам пак моето место, Како може да биде за едно дете да го одделиш од неговата мајка во таква една состојба.

“Добивте статус на раселено лице?  Да.  Како се чувствувавте заради тоа? Па, многу тешко. Во своја сопствена држава, да бидеш раселен. Тоа го нема нигде.” [9]

“…се плашевме, не од смртта, туку од лошите работи кои можеа да се случат, највеќе се плашевме дека можеби ќе останеме живи но со последици.” [10]

“…тие стрелаа директно кон нас, тие беа толку многу сигурни, толку прецизни што јас не можев да го замислам, неколку гранати паднаа кај нашата куќа, ги гледав како паѓаат, додека другата падна в ѕид, јас не знам, ние бевме позади зидот, Махир се слуша од долу како ми вели баџо, дојди заслони се легни тука…

…брабраууу… кога падна го зафати еден наш соселанец и на место му ја отсече ногата, Махира го погоди и го фати на оваа страна, (покажува со раце каде, кај стомакот) парче од граната а јас бев на нозе, мене ме фати на оваа нога на ова место и на ова место, на две места (покажува со раце местата каде е ранет), едниот го фати во стомак, и тогаш се разделивме и не знам како сме се оддалечиле од местото.”

“Ние многу тешко го доживеавме, јас лично, јас сум бил тука, не сакав да го оставам огништето…

Најзначајни беа децата, за мене веќе не беше битно ништо тогаш, знаеш, реков и пред малку јас ја зедов ќерката на грб додека сопругата го зеде синот..” [11]

Што се однесува до потребите за помош, треба да се направи разлика помеѓу различните сместувачки опции кои ги имале/немале раселените лица. Оние кои престојувале во колективните центри биле  во најлоша позиција, додека ВРЛ кои живееле со семејства домаќини имаа лесен пристап до храна, хигиена и медицински материјали.  Поголемиот дел од ВРЛ беа сместени во семејства домаќини (во повеќето случаи роднини). Кога бројот на раселени беше најголем во текот на месец август 2001 година, околу 60.662 ВРЛ престојуваа со семејства домаќини.

Сместувањето било безбедено и преку колективни центри. На крајот на август 2001 година, имало 3 857 лица сместени во 21 колективен центар. [12]

„По војната, 13 години живеев во колективни центри. Како може тоа да ми е поубаво кога во Арачиново имав куќа од 200 квадрати и двор од 2.000 квадрати?“ [13]

“Откако се сместивме во колективен центар беше многу тешко. Прво, од почетокот во една соба четворица: со жена, со ќерка и со син. Што значи: тука спиеш, тука се соблекуваш, сите работи… Значи многу тешко беше. Понатаму во едно купатило 37 – 40 души, тука перална, тука бањање и ред други работи, многу тешко беше во почетокот” [14]

“Па нема да ми излезе од памет ни… никогаш животот кои го поминав во.., во тој подрум, значи времето поминато со толку многу луѓе, готвењето на храната, децата, бомбардирањата, страдањата, хигиената, но и солидарноста и меѓусебната помош која ја дадовме во тие несакани моменти. Значи чувствата беа премногу измешани во тие моменти, дали би можело да се случи нешто полошо, потоа се мислев каква вина имав јас на таа возраст, кој ќе даде одговор за овие лоши работи што се случуваат, потоа после некое време дојде полицијата и македонската војска и насилно не извади од селото.” [15] 

“Од денот кога почна војната до моментот кога се иселивме има… помина еден период од еден месец. Нашиот престој за време на војната беше ужасен. Замисли како било, без струја, по разни подруми, сите комшии кои немаа подруми се собираа кај нас, во нашиот подрум. Имавме недостаток на храна, голема толпа на луѓе, и кога имаше пукање требаше да отидеме и да ги собереме и старите лица и другите за да дојдат кај нас за да не се случи нешто… некое ранување од гранатите кои што паѓаа во нашето село.”

[16]“Условите во Урошевац кај тетка ми беа добри затоа што јас престојував кај мојата тетка, но животот во туѓо место…”

“…без разлика дали беа Роми или Македонци, доброволно се нудеа да одиме во нивните домови, нон стоп не прашуваа како сме, дали се чувствуваме безбедно, значи сите ни ја дадоа потполната поддршка што ни беше потребна за ние да бидеме прифатени во таа нова средина” [17]

Меѓународната заедница брзо реагирала на потребите на раселените лица во Македонија. Главниот хуманитарен актер за време на конфликтот беше Меѓународниот комитет на Црвениот крст, обезбедување помош на повеќе од 120,000 раселени лица, евакуирајќи повеќе од 1.200 ранливи луѓе и обединување околу 200 одделени семејства (МКЦК 1 декември 2001 година). Друг значаен одговор бил оној од агенциите на ООН. УНХЦР и УНДП биле активни во рехабилитација на инфраструктурата, потоа биле спроведени програми на СЗО и УНИЦЕФ во врска со повторното воспоставување на примарна здравствена заштита на ВРЛ. Исто така биле вклучени и бројни невладини организации од нашата држава.

И покрај политичкиот пробив, потпишувањето на Охридскиот рамковен договор,  целосното враќање било инхибирано заради нестабилната безбедносна состојбата и оштетената инфраструктура како и големиот дел на уништени домови.

“Ви беше ли сеедно тоа што и покрај тоа што не живеевте во вашиот дом, тој ви беше запален и уништен? Па, тешко ми беше (воздивнува). Зошто јас таа куќа сум ја градел, со мојата младост таму му отишла, повеќето со макотрпна работа, со лична заработка, повеќе сум вложувал во неа, него во други работи, и така да тешко ми падна многу, зашто така, без причина… Не сум имал со никого проблеми за да, за да ми ја запалат куќата” “Претходно имав доверба и мислев дека за кратко време ќе се вратиме. Меѓутоа, кога почнаа со демолирање на куќите, со крадење предмети, со собирање све што имаш во куќата ја изгубивме надежта.”[18]

“И после два – три дена отидовме и ние ама тоа што ќе видиш, пустош… Аа, кога ја видов таа слика бога ми тешко (зборува со насолзени очи). Да не даде Господ више да се повтори”. [19]

“Куќата ја оставив целосно добро… Јас 68-та ја направив куќата, 69-та влегов на работа, и еве 30 години што инвестирам во таа куќа, беше месец август, се запали и шталата и се стори пепел и… Кога отидов, кога видов, не можам да се сетам како сум се почуствувал, седнав тука во дворот во горниот дел и гледав, не знам како да ви кажам. Сè беше изгорено до темел (многу се возбуди, му доаѓа да плаче) ова беше нешто…” [20]

“Куќата изгоре некаде… кога се случи тој Рамковен Договор како што го викаат” [21]

Секако неминовен дел, за жал, во нашето општество претставува и двојната виктимизација на жртвите како што може да видиме од следната изјава:

„ Мислам дека предвреме, 2001-ва нè натера да созрееме, ни даде друг ритам на живот значи. Откако… откако се сместивме, значи во интернат веднаш добивме етикета, значи раселени лица.

 Еве ги овие од Арачиново, што сакаат? Сè добија, си седат во интернати, значи им плаќа државата сметки за струја, за вода, им дава јадење и пак бараат…“ Значи сакам да кажам дека луѓето имаат, не знам, некаков.. имаа негативен став кон нас. Па да ви кажам, ме погаѓаше (повредуваше) многу, затоа што јас не бев виновна за тоа што се случи.” [22]

Приказните од раселените лица не се само регистар на настаните кои овие лица ги доживеале, туку тие претставуваат пред сè досие на една поинаква, искрена и достапна реалност која сè уште постои во нејзината автентична форма и опстојува наспроти сите преовладувачки извртени раскажувања од тоа време. Нивната искреност често остава чувство на огорченост, тага, сочувство и сожалување, но на крајот, читањето на сите приказни ја буди во нас волјата за разоткривање на сета реалност која цела деценија се рециклира за најразлични цели, а сега, крајно, се отвора во процес на соочување со минатото. [23]

Не би сакала да има никој како моето искуство, не дај боже значи, не му посакувам на никого, нема врска значи ни вера, ни националност, ни пол, не ни возраст.” [24]

“Поголемиот број отиде према Илинден, значи денес нè има на сите страни, значи кога ќе почнеш од Волково па сè до… до Миладиновци, до Кадино.” [25]

Приказните укажуваат на апсолутно недоволната грижа на општеството за третирање на трауматските искуства на раселените лица, трауми кои сè уште го обликуваат начинот на кој овие лица го доживуваат општеството. Оттаму, во многу од нив на моменти се забележува вкоренетост во минатото, во околностите и перцепциите од тоа време што предизвикува продолжено присуство на стравови и фрустрации во нивните лични и семејни животи.

Дел од раселените лица сè уште не се вратени во своите домови, а во приказните тоа се одразува како болен копнеж за враќање кој сите овие години од 2001-та придонесол за наталожување на тешка тага и разочарување. Нивните судбини остануваат темна дамка врз македонската држава и општеството. Неотворањето на процесот на соочување со минатото преку константните политички опструкции и замаглување на сликата, само ја отежнува и онака комплицираната ситуација.

Целосните животни приказни на лицата наведени погоре може да ги прочитате во книгата“Огништа” публикувана од Здружението Мировна акција, достапна електронски на нивната бев страна. [26]

Заклучок

Милиони луѓе се принудени да ги напуштат своите домови или местата каде живеат вообичаено секоја година, вклучително и во контекст на конфликт, насилство, развојни проекти, катастрофи и климатски промени и остануваат раселени во нивните земји каде живеат. Уште милиони живеат во ситуации на долготрајно раселување или се соочуваат со ризик од раселување. Секој еден од овие милиони е важен, на секој му е потребна соодветна грижа, фер третман, еднакви можности и услови за уживање на своите човекови права и слободи. Тоа пак од друга страна во суштина се и  предизвиците на националните власти и меѓународните организации.

Покрај, стандардните фактори (конфликти, природни катастрофи и прекшувања на човековите права) 2020 година на сцена донесе уште еден фактор кој има енормно влијае врз тековите на миграциите и соодветниот одговор на истите, а тоа е глобалната пандемија со корона вирусот Ковид-19. Останува да видиме како ќе се развиваат настаните и како меѓународниот и домашниот поредок ќе се адаптираат на новите потреби.

Фусноти

 

  1. LOST AT HOME – United Nations Children’s Fund (UNICEF), UNICEF Data and Analytics Section, Division of Data, Analytics, Planning and Monitoring, in partnership with the Migration and Displacement Team, Programme Division. 1; 18 May 2020
  2. Guiding principles on internal displacement, United Nation, Economic and Social Council, E/CN.4/1998/53/Add.2 11 February 1998 5
    https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G98/104/93/PDF/G9810493.pdf?OpenElement
  3. Прирачник за примена на Раководни начела за внатрешно раселување, Центар за бегалци и присилени миграции при Институт за социолошки и политичко правни истражувања, 41077 јуни 2000 5М, страна 87 https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/07/Handbook-in-Macedonian.pdf
  4. PROFILE OF INTERNAL DISPLACEMENT : MACEDONIA – Compilation of the information available in the Global IDP Database of the Norwegian Refugee Council (as of 21 January, 2002)
  5. “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 8-20
  6. НН – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ””, Мировна акција, стр.126-136
  7. Хајрие Иљази – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 26-58
  8. Катерина Стоилевска – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 58-126
  9. Тихомир Стоилевски – “– “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 136-186
  10. Мевлуде Иљази – “– “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 186-220
  11. Хиџет Беќири – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 389-422
  12. PROFILE OF INTERNAL DISPLACEMENT : MACEDONIA – Compilation of the information available in the Global IDP Database of the Norwegian Refugee Council (as of 21 January, 2002)
  13. Призма – “Арачиново и денес ги носи лузните од конфликтот пред 15 години”, 04 јули 2016 https://prizma.mk/arachinovo-denes-gi-nosi-luznite-od-konfliktot-pred-15-godini
  14. Тихомир Стоилевски – “– “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 136 – 186
  15. Мевлуде Иљази – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 186-220
  16. НН – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 126-136
  17. ДИ – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 320–362
  18. Тихомир Стоилевски – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 136-186
  19. Даринка Панајотова – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 220-250
  20. AA – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година
  21. Хиџет Беќири – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 389-422
  22. Катерина Стоилевска – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр.58 – 126
  23. “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр.8-20
  24. Катерина Стоилевска – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр.58 – 126
  25. Тихомир Стоилевски – “Огништа – животни приказни на раселените од 2001 ”” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година, стр. 136-186
  26. Линк од публикацијата – http://mirovnaakcija.org/wp-content/uploads/2015/04/OGNISTA-VATRA.pdf
Користена литература:

 

  1. LOST AT HOME – United Nations Children’s Fund (UNICEF), UNICEF Data and Analytics Section, Division of Data, Analytics, Planning and Monitoring, in partnership with the Migration and Displacement Team, rev. 1; 18 May 2020
  2. “Огништа” – Издавач: Мировна Акција, 2013 година
  3. PROFILE OF INTERNAL DISPLACEMENT : MACEDONIA, Compilation of the information available in the Global IDP Database of the Norwegian Refugee Council (as of 21 January, 2001)
  4. PROFILE OF INTERNAL DISPLACEMENT : MACEDONIA, Compilation of the information available in the Global IDP Database of the Norwegian Refugee Council (as of 26 February, 2004)
  5. CRS Report for Congress, Received through the CRS Web, Macedonia: Country Background and Recent Conflict, November 7, 2001, Julie Kim -Specialist in International Relations Foreign Affairs, Defense, and Trade Division
  6. Статија “Расте бројот внатрешно раселени лица во светот” – Deutsche Welle, 20.06.2006, Пермалинк https://p.dw.com/p/Ac5d
  7. Guiding Principles on Internal Displacement, United Nation, Economic and Social Council, E/CN.4/1998/53/Add.2 11 February 1998
  8. Internally displaced persons and international humanitarian law – Factsheet, International Commitee of the Red Cross, Article, 14 DECEMBER 2017
  9. Developments in the legal protection of IDPs – International Commitee of the Red Cross, Article, 01 DECEMBER 2008
  10. Водечки Начела за Внатрешно Раселување –Aid Macedonia/ Македонски центар за меѓународна соработка (МЦМС)
  11. Questions and Answers about IDPs – The Office of the High Commissioner for Human Rights (UN Human Rights) https://www.ohchr.org/EN/Issues/IDPersons/Pages/Issues.aspx

IF YOU HAVE ANY QUESTIONS,
FEEL FREE TO MESSAGE US

info@refugeelaw.mk

Center for Refugee Law and Migration ENG
unhcrHorizontal blue
flag_yellow_high

Funded by
the European Union

This website was created and maintained with the financial support of the European Union. Its contents are the sole responsibility of the Refugee Law and Migration Center at the Faculty of Law “Iustinianus Primus” – Skopje and do not necessarily reflect the views of the European Union or UNHCR.

Facebook-f Instagram

Copyright © 2020. All Rights Reserved. Design by Kiosk Studio.

en_GBEN
mk_MKMK en_GBEN